بخشی از مقاله
چکیده
مدیریت به عنوان عنصري کلیدي در رشد، تعالی، سقوط و اضمحلال جوامع، اصلی انکار ناپذیر است. قرآن کریم که عهده دار برنامه جامع زندگی بشري است و مؤلفههایی را براي مدیریت ذکر کرده است که توان دسترسی به آن، بدون بهرهگیري از آموزههاي وحیانی بسیار مشکل و حتی در مواردي غیر ممکن است. این تحقیق برآن است تا با به کارگیري روش تفسیر موضوعی شهید صدر و با توصیف و تحلیل دادههاي جمعآوري شده و بررسی اسناد و مدارك، به بیان شگفتیهاي قرآن در بیان مؤلفههاي قدرت در سازمان بپردازد.
یافتههاي پژوهش بیانگر آن است که حضرت یوسف - ع - در مدیریت رحمانی خود از مؤلفههایی استفاده نموده که اندیشمندان حوزه مدیریت میتوانند با الگو قرار دادن علمی و عملی آنها، کارائی و اثربخشی سازمان را افزایش داده و از فروپاشی آن جلوگیري کنند. آن حضرت که متخلق به صفات ارزشمندي هم چون: امانت داري، اجتناب از زشتی و فحشا، تقوامداري، تخصص و اطلاع، قدرت پاداش، قدرت اجبار، سعه صدر، دفع بدي به خوبی، الفت و محبت و صبر بود، توانست در ذي نفعان و صاحبان قدرت نفوذ کند و اعمال و رفتار آنان را در راستاي تحقق اهداف سازمان خود، مدیریت و رهبري کند و تحولات عظیمی در حوزه جهانداري و جهانبانی و جهانآرایی پدید آورد.
ایشان با آن مدیریت و رهبري دقیق و نیکویی که داشت توانست نیروي انسانی عظیمی که در مصر وجود داشت و از لحاظ روحی و معنوي خفته و خوابیده بود را بیدار سازد و رفتارهایشان را به سوي کرامت انسانی و فطرت توحیدي جهتدهی نماید. قرآن با بیان مؤلفههاي قدرت، به اجرایی کردن آنها توصیه نموده و رسیدن به موفقیت را در پرتو آن، تضمین نموده است. بدیهی است که وجود چنین مطالب علمی دقیق و عمیق مدیریتی در قرآن، را می توان نوعی رازگویی و شگفتی علمی این کتاب آسمانی به شمار آورد.
مقدمه و طرح پژوهش
مدیریت از منظر قرآن موضوعی است که طی این چند سال اخیر، صاحب نظران و محققان قرآن پژوه در کتابها و آثار خود به شکلهاي گوناگونی به تبیین و تحلیل آن پرداختهاند؛ دلیل توجه و اهتمام آنان هم این بوده است که گفتهاند مدیریت و رهبري نقش تعیین کننده در تکامل و تعالی انسان داشته و از آنجا که هدف قرآن نیز چیزي جز هدایت و رهبري انسان نبوده پس حتماً به این بعد عنایت داشته و رهنمودهاي کرده است که اندیشمندان حوزه سازمان و مدیریت بتوانند با تمسک به آنها سازمانها را طراحی و رهبري کنند. اما در مورد شگفتیهاي مدیریتی قرآن در بیان مؤلفههاي قدرت در سازمان آنطور که ایستهش و بایسته است کار چندان جدي صورت نگرفته است؛
بنابراین نیاز است که با توجه به اهمیت و جایگاه مباحث مدیریتی و به خصوص مسئله شگفتیها مدیریتی پژوهش و تحقیقات بنیادي و کاربردي صورت گیرد و نقش کلیدي شگفتیها مدیریتی قرآن در کارآیی و اثربخشی سازمان و مدیریت تبیین و تحلیل گردد. لذا انجام طرح پژوهش، به این شکل سازمانیافته که ابتدا مفهوم »مدیریت«؛ »قدرت« و »سازمان« تبیین میگردد، سپس آیات مرتبط به موضوع بهصورت تفسیر موضوعی »شهید صدر« جمعآوري، طبقهبندي و تحلیل مدیریتی خواهد شد و در مرحله بعد مؤلفههاي قدرت در مدیریت و با تکیهبر منابع تفسیري تحلیل و تبیین میگردد؛
بنابراین مسئلهاي اصلی پژوهش حاضر عبارت است از: شگفتیها مدیریتی قرآن در بیان مؤلفههاي قدرت در سازمان چیست؟ هرچند که میتوان این مسئله را به صورتهاي گوناگونی موردبررسی و تحلیل قرارداد، اما این مقاله درصدد تبیین شگفتیها مدیریتی قرآن در بیان مؤلفههاي قدرت در سازمان است و قصد دار کارکردهاي شگفتیها مدیریتی قرآن در سازمان و مدیریت را مورد تجزیهوتحلیل قرار دهد؛ بنابراین این پژوهش درصدد تبیین شگفتیها مدیریتی قرآن در بیان مؤلفههاي قدرت در سازمان با تکیه بر سیره حضرت یوسف - ع - خواهد بود تا راهنما و راهگشاي باشد
براي مدیران در جامعه و سازمانهاي اسلامی و همچنین گام مفید و مؤثري باشد در راستایی کاربردي کردن آموزههاي قرآنی - که نتیجه اثبات شگفتیها مدیریتی قرآن خواهد بود- بااینوجود پژوهش حاضر نوعی تحقیق میانرشتهاي محسوب خواهد شد که ازیکطرف موضوع »شگفتی قرآنی« است و از سوي دیگر »سازمان و مدیریت« و رابطه میان این مورد بررسی و تحلیل قرار خواهد گرفت. بهطورکلی میتوان گفت شگفتیها مدیریتی قرآن در بیان مؤلفههاي قدرت در سازمان رویکرد کاملاً متفاوت با نظرایات موجود داشته و اعتقاد بسیاري از اندیشمندان و صاحب نظران، که ریشه هاي نفوذ و قدرت را در عوامل غیر از عوامل ارائه شده قرآن میدانند به چالش خواهد شد کشید.
روش پژوهش
پژوهش حاضر با توجه به ماهیت موضوع از نوع توصیفی- تحلیلی و ابزار گردآوري دادهها، فرم فیشبرداري، بوده است که نگارنده با مراجعه به منابع مدیریتی موضوع موردنظر را مورد تجزیه وتحلیل قرار داده و از شیوه تحلیل کیفی نیز بهمنظور تحلیل و جمعبندي یافتهها استفاده کرده است. ازلحاظ تفسیري نیز روش پژوهش در پیش رو بر مبناي روش تفسیر موضوعی شهید صدر - ره - ]که با عرضه سؤال به قرآن، از آن استنطاق می کند و پاسخ را از قرآن دریافت می کند[ است که در آن موضوع از بیرون بر قرآن عرضه میشود و از قرآن استنطاق میگردد.
پیشنه پژوهش
با توجه به جایگاه قرآن و اهتمام مسلمانان به آن مباحث قرآنی و به خصوص اعجاز و شگفتیها قرآن هم زمان با نزول قرآن کریم مورد توجه ویژه بوده و در طول چهارده قرن گذشته کتابهاي زیادي در این باره نوشته شده است - ر.ك: دکتر محمد علی رضایی کرمانی، کتاب شناسی اعجاز قرآن - ؛ اما شگفتیها مدیریتی قرآن از موضوعات نو پدید و کاملاً جدید در حوزه اعجاز قرآن کریم بوده است که براي اولین بار نظریه آن در سال 1389 از سوي امیر علی لطفی در مقالهاي تحت عنوان اعجاز مدیریتی قرآن مطرح گردیده است که نویسنده براي تبیین و اثبات اعجاز مدیریتی قرآن کریم ابتدا به مباحث تاریخچه و سیر تطور اندیشه اعجاز قرآن و شاخصهاي مدیریت و رهبري قرآن و جلوههایی از نفوذ و اثربخشی مدیریت آموزههاي وحیانی اشاره نموده و بعد به تبینی کوتاه از چیستی نظریه پرداخته است و در ادامه نیز پیش نیازهاي نظریه اعجاز مدیریتی قرآن کریم را بیان نموده است.
وي مباحث را به صورت بسیار کلی مطرح نموده و از پرداختن به جزئیات صرف نظر کرده است و دلیل این امر این بوده است که دیگران به صورت جديتر و عمیقتر به این مسئله بپردازند؛ اما متأسفانه آن طور که شایسته و بایسته بود از سوي قرآن پژوهان محترم استقبال چندان جدي صورت نگرفت و طی این چند سالی که از طرح این نظریه میگذرد، طبق تحقیقات و جستارهاي صورت گرفته در کتاب خانهها، نرم افزارها و اینترنت کتاب و یا مقالهاي در این باره نگاشته نشده است.
البته لازم به ذکر است که درباره مباحث مدیریت از منظر قرآن در این چند سال اخیر تحقیقات ارزشمندي صورت گرفته است که از آن جمله میتوان به: پایان نامههاي تحت عنوان: مدیریت از منظر کتاب و سنت - سید صمصام الدین قوام - ؛ شیوههاي مدیریتی حضرت یوسف - ع - از منظر قرآن کریم - از نگارنده این مقاله - ؛ شیوههاي مدیریتی حضرت موسی - ع - - محمد تقی روحانی - و... اشاره نمود. اما تمام کتابها و پایان نامههاي نوشته شده مباحث مدیریتی را به صورت کلی مطرح نمودهاند. اما در زمینه شگفتیها مدیریتی قرآن جز مقاله مذکور کاري دیگري صورت نگرفته است. بنابراین پژوهش حاضر با توجه به رویکردي قرآنی مدیریتی که دارد کار پژوهشی جدیدي محسوب میشود.
الف - مفهوم شناسی .1 مدیریت
مدیریت که معادل لاتین آن «management» است در کتب لغت به معناي توانایی و شایستگی اداره جایی یا رهبري و کنترل فعالیتهاي در حال انجام براي رسیدن به هدفهاي موردنظر، اداره کردن، لیاقت، شایستگی، توانایی، ادارهکننده یا ادارهکنندگان یک اداره، سازمان و شرکت، ذکرشده است و در اصطلاح تعاریف متعدد و متنوعی از سوي صاحبنظران و دانشمندان علم مدیریت مطرحشده و هر صاحب اندیشه اي بر اساس یافتهها و برداشتهاي خود تعریف جدیدي از این واژه ارائه داده است که به چند تا از مهمترین آن اشاره میشود: »فرایند کار کردن »با« و »به« وسیله افراد و گروهها براي تحقق بخشیدن هدفهاي سازمانی.
