بخشی از مقاله
چکیده
بُعد ادبی قرآن کریم یکی از مهمترین ابعاد این کتاب آسمانی و بیانگر اعجاز آن در بین متون ادبی است. لذا متن آن به عنوان یک اعجاز زبانی نشانگر دست نایافتنیترین شیوههای بیان ادبی است و در داستانهای قرآن نیز این موضوع به وضوح نمایان است. این مقاله تلاش دارد با نگرشی تلفیقی دو مبحث قدیم و نو را در یکی از داستانهای زیبا و البته یکپارچه قرآن بررسی نماید که یکی مبحث - ایجاز، اطناب و مساوات - در بلاغت قدیم عربی است و به مطابقت لفظ با معنا و مراتب مقیاسی آن دو با یکدیگر، در علم معانی میپردازد و دیگری عنصر زمان و رویکردهای روایتشناسی به بحث زمان و شیوههای برخورداری متن روایی از تکنیکهای ترتیب و تطابق زمانی است.
بررسی سوره ی مبارکه ی یوسف بیانگر آن است؛ قرآن در شیوه ی روایی خود به نحوی عمل کرده است که عناصرسنّتی بلاغت - ایجاز، اطناب و مساوات - به نحوی در بخشهای مختلف داستان به کار گرفته شده است که از تطابق بسیار زیبایی با برخی از ایدههای مبتنی بر زمان در روایتشناسی از جمله دیرش و ایجاز زمانی و درنگ توصیفی، برخوردار است.
-1 مقدمه
قرآن، دارای قصّههای فراوانی از انبیای الهی و پیشینیان است و از آنجا که قصهگو خداوند متعال می-باشد بهترین و زیباترین داستانها در برگزیدهترین اسلوب بیان در آن نمایان است، همچنین قرآن کریم برای بیان قصّههایش از شیوههای بیانی و روایی گوناگونی بهره میگیرد که این نوشتار به دنبال بررسی شیوههای بیانی ایجاز، اطناب و مساوات در داستانهای قرآنی از منظر علم بلاغت و مقایسهی این شیوه بیان با شاخصههای روایی نوین چون فشردگی، گستردگی و همسانی زمانی در علم روایتشناسی میباشد. صنعت ایجاز، اطناب و مساوات یکی از امور هشتگانهی علم معانی است که از دیرباز مورد توجه علمای بلاغت بوده است به گونهای که برخی علم معانی را به این بحث محدود و منحصر کردهاند.
مبحث مطابقت لفظ با معنا در علم بلاغت از سه شیوهی ایجاز، اطناب و مساوات و همچنین مطابقت زمانی حوادث داستان با متن روایت در علم روایت شناسی - در مبحث تداوم یا دیرش زمانی - از سه حالت فشردگی زمانی، گستردگی زمانی و همسانی زمانی - نمایش صحنه - خارج نمیباشد. در گفتار حاضر تلاش بر آن است با تکیه بر روش توصیفی تحلیلی، ضمن بررسی مفهوم ایجاز، اطناب و مساوات در علم بلاغت و همچنین مؤلفهی دیرش زمانی در علم روایتشناسی به دو سؤال زیر پاسخ داده شود:
ا-مباحث سنتّی ایجاز، اطناب و مساوات در بلاغت قدیم چگونه با مباحث نوینی چون دیرش زمانی در روایتشناسی قابل مقایسه و تطبیق است؟
-2 قرآن کریم در شیوه روایی خود در نقل قصّههای قرآنی چگونه از تکنیکهای تطابق لفظ و محتوا بهره برده است؟
و فرض میشود:
-1 در روایتگری و نقل داستان ایجاز بلاغی با مبحث نوینی چون "سرعت حداکثر/حذف یا فشردگی زمانی" و مقولهی اطناب با "گسترش زمانی و درنگ توصیفی" و بحث مساوات با "نمایش صحنه" در مبحث دیرش زمانی - تداوم - در علم روایتشناسی قابل مقایسه و تطبیق است.
-2 قرآن کریم به تناسب فضای فکری، روحی تربیتی حاکم بر قصّههایش به اندازه ضرورت از هرکدام از تکنیکها و روشهای روایی چون ایجاز، اطناب و مساوات در بلاغت قدیم و همچنین فشردگی و گستردگی زمانی در روایتشناسی نوین برای بیان و رساندن هدف و مقصود خود به مخاطب بهره برده است.
پیشینه پژوهش
درباب پیشینه بحث باید گفت که تحقیقات و پژوهشهای فراوانی در زمینهی قصههای قرآن و بحث بیانی و روایی آن به رشته تحریر درآمده است به عنوان مثال:
-1 در حوزهی ایجاز، اطناب و مساوات در قصص قرآن: پایان نامهای با عنوان »پژوهشی در ایجاز و اطناب قصص قرآن« توسط دانشجو سمانه مرادپور آرانی - - 1390؛ پایاننامه »ایجاز و اطناب در قرآن « توسط دانشجو عبدالصدیق کشمیری - - 1388؛ پایان نامه »وجوه تناسب لفظ بر معنا در ثلث آخر قرآن از دیدگاه علم معانی« توسط دانشجو فاطمه مرادی - - 1390 نوشته شده است که در این پایاننامهها هدف تبیین ایجاز، اطناب و بررسی اسلوبهای آن در کلام الهی است شایان ذکر است که موارد فوق تنها به قصص قرآنی از دیدگاه بلاغی یعنی ایجاز و اطناب پرداخته است و به جنبههای روایی داستانهای قرآن از منظر روایت-شناسی اشارهای نشده است.
-2 در حوزهی بررسی عناصر روایتشناسی در داستانهای قرآنی: مقالهای با عنوان »مؤلفههای زمان و مکانروایی در قصص قرآنی« توسط آقای ابوالفضل حری - - 1388 و مقالهای دیگر با عنوان »تحلیل عناصر داستانی قصه حضرت یوسف در قرآن کریم«، که توسط آقای سید حبیباالله آیتاللهی - - 1386نوشته شده است و رسالهی دکتری آقای خلیل پروینی - 1378 - ، با عنوان »تحلیل ادبی داستانهای قرآن« است که همهی این موارد نیز داستانهای قرآن را از دیدگاه روایتشناسی بررسی و تحلیل نمودهاند و باید گفت که پژوهش های فوق ارتباط خیلی کمی با موضوع این نوشتار دارند
زیرا این نوشتار علاوه بر تشخیص و چگونگی کاربرد موارد ایجاز، اطناب و مساوات در داستان حضرت یوسف به دنبال بررسی مبحث دیرش زمانی در داستان حضرت یوسف است و علاوه بر شناخت و تشخیص عناصر و شیوههای بیانی و روایی که گفته شد، هدف مقایسه شیوه بیان در قرآن از دیدگاه سنتی علم بلاغت - ایجاز و اطناب - و دیدگاه روایی در روایتشناسی معاصر میباشد و شیوه کار در این مقاله نسبتاً نو و جدید است زیرا رسالهها ومقالههایی که قبلاً به آنها اشاره کردیم تنها به بررسی یک جنبه از شیوههای بیانی و روایی در قرآن پرداختهاند یعنی یا فقط از دیدگاه بلاغت بررسی کردهاند یا مبحث روایتشناسی و در هیچ کدام از آنها این دو اسلوب قدیم و جدید بیانی باهم بررسی نشده است و کار تطبیق و مقایسه باعث متفاوت شدن این نوشتار با پژوهشهایی که قبلاً صورت گرفته است، میباشد.
- 2 مطابقت لفظ و محتوا
سخن رسا از دید هماهنگی واژگان و معانی سه ویژگی و هنجار را میتواند داشت؛ برابری، کوتاهی یا فراخی. از آن سه، "برابری" ویژگی سخن در قلمرو زبان است. ابتدا به توضیح هر کدام از این امور از دیدگاه علم بلاغت سپس به بررسی و توضیح این امور در مبحث مطابقت زمانی داستان با زمان روایت داستان در متن از دیدگاه روایتشناسی میپردازیم:
1-2 مطابقت لفظ و معنا در بلاغت قدیم
علم معانی، یکی از شاخصههای علوم بلاغی است که شامل مباحث بسیار دقیق و باریک زبانی و ادبی است و به بررسی حالات لفظ عربی و مطابقت آن با اقتضای حال میپردازد در کتابهای بلاغی برای علم معانی 8 باب ذکر شده است، که مطابقت لفظ و معنا در باب هشتم یعنی؛ باب ایجاز، اطناب و مساوات مطرح میشود.
1-1-2 ایجاز
ایجاز در لغت از مصدر فعل اَوجَزَ است و برگرفته از ریشه ی وَجَزَ وَ جزَاً- به معنای کوتاه کردن سخن و اختصار نمودن و یا کوتاه گردیدن کلام آمده است.و در تعریف اصطلاحی عبارت است از بیان مقصود در کوتاهترین لفظ و کمترین عبارت است به گونهای که رسا باشد و مقصود را برساند.
ایجاز دو قسم است: ایجاز قصر و ایجاز حذف.
قسم اول ایجاز قصر، ایجازی است که معنی بسیاری را در سخنی اندک بگنجاند و ایجازی میباشد که از کوتاه آوردن کلام حاصل میشود و چیزی در آن محذوف نیست. مانند آیهی شریفهی: - بقره، - 179 یعنی در قصاص کردن برای شما حیات و زندگی است.اگر انسان یقیین داشته باشد که هرگاه کسی را بکشد کشته میشود، از کشتن دست میکشد و این برای او، مقتول و جامعه بهتر است.
و دوم ایجاز حذف، ایجازی است که یک یا چند کلمه و یا یک یا چند جمله، بدون اینکه به مفهوم آسیب برساند حذف شود همراه با قرینهای باشد که محذوف را مشخص سازد، مانند آیه ی: - آل عمران، - 31 ترجمه: از من پیروی کنید تا خداوند شما را دوست بدارد.
