مقاله شیوه‌های مقابله امام رضا علیه السلام با انحرافات عقیدتی

بخشی از مقاله

چکیده

از آنجا که امر به معروف و نهی از منکر بر هر مسلمانی واجب است، یکی از شاخصههای مهم در سیره اهل بیت - ع - مقابله و برخورد با انحرافات عقیدتی موجود در جامعه بوده است. این برخوردها بیان گر توجه امامان معصوم به معرفی اندیشه های ناب اسلامی است که از آغاز بعثت پیامبر - ص - شروع شد. هر یک از امامان معصوم بر طبق شرایط حاکم بر دوران امامت خویش با شیوههای خاصی این امر مهم را انجام می دادند.

در این میان امام رضا - ع - به دلیل شرایط فرهنگی و سیاسی آن زمان با فرقههای انحرافی مختلفی روبرو بودند. مقاله حاضر به روش تحلیلی توصیفی شیوههای مقابله امام - ع - را با انحرافات عقیدتی بیان میکند. مهمترین این شیوهها عبارتنداز: تبیین سنّت نبوی و معرفی معصومین - ع - بعنوان قرآن ناطق، پاسخ به شبهات عقیدتی مردم، مبارزه با جعل حدیث، تربیت شاگردان آگاه به مسائل کلامی، عقلی و فلسفی، تفسیر قرآن و... است. آشنایی با شناخت روشهای برخورد امامان با انحرافات عقیدتی علاوه بر افزونی آگاهیهای تاریخی در این زمینه، استفاده از آن را در جهت چگونگی برخورد با گروههای انحرافی در جوامع کنونی فراهم میسازد.

 .1 مقدمه

دین مبین اسلام همواره مورد دشمنی بدخواهان قرار میگرفته و این دشمنی به شکلهای مختلفی بروز میکرده است که یکی از آنها ظهور و بروز فرقههای انحرافی عقیدتی بوده است. وجود این انحرافات عقیدتی میتوانست اندیشههای ناب اسلامی را که از زمان بعثت پیامبر - ص - شروع شده بود را به مخاطره اندازد.

به دلیل اهمیت پاسداری از عقاید اصیل اسلامی هر یک از ائمه - ع - بر طبق شرایط حاکم بر زمان خود به گونهای با این انحرافات عقیدتی مقابله کرده اند.

مقاله حاضر شیوههای برخورد امام رضا - ع - ، با انحرافات عقیدتی موجود در عصر ایشان را بیان کرده است. از آنجا که انحرافات عقیدتی در هر عصر و دورهای وجود دارد، آشنایی با این شیوهها می تواند ما را در رویارویی با انحرافات عقیدتی زمان حاضر آشنا کند.

بنابراین سؤال اصلی در این مقاله، شیوه های برخورد امام رضا - ع - با انحرافات عقیدتی موجود در عصر خویش است و در من آن به سؤالات دیگری از جمله عوامل پیدایش انحرافات عقیدتی و چگونگی مبارزه امام رضا - ع - با جعل حدیث، چگونگی تبیین سنت پیامبر - ص - پاسخ داده شده است.

.2 مفهوم شناسی و بیان پیشینه پژوهش .1-2 انحراف: واژه »انحراف« از ریشه »حرف«، از باب انفعال، به معنای خروج از حد اعتدال، تمایل و جانبداری به جهت خاص معنا شده است. - ازهری، 1421، ج - 2 :5 دهخدا، ذیل واژه »انحراف«، این معانی را ذکر می کند: »میل و برگشتن، به طرفی مایل شدن، از راه گشتن، کژ شدن، کجروی، بی فرمانی، اعوجاج و ناراستی.

این کلمه، پسوندهای گوناگون می پذیرد که در معنای آن تفاوت زیادی حاصل نمی شود:

»انحراف اخلاقی، از اصول اخلاقی دست کشیدن و کارهای ناشایست کردن؛ انحراف از دین، ارتداد و برگشتن از دین؛ انحراف فکری، کژی اندیشه، کجی اندیشه«

.2-2 عقیده: عقیده در لغت به معنای بسته شدن، منعقد گردیدن و گره خوردن آمده است; یعنی امری که با ذهن و روح و روان انسان پیوند خورده، انعقاد می پذیرد 

بنابراین عقیده عبارت است از باور انسان نسبت به یک حقیقت. از آنجا که در هر زمینه ای، حقیقت نمی تواند بیش از یک چیز باشد، فقط یک باور می تواند صحیح باشد. باور و عقیده صحیح در زمینه حقایق اصلی هستی از سوی پروردگار متعال برای بشر بیان شده است تا او راه صحیح زندگی را پیدا کند و از حیرت و سرگردانی نجات یابد.

با توجه به معانی ذکر شده برای انحراف و عقیده، انحراف عقیدتی را میتوان به برگشتن از باور صحیحی که از سوی خداوند برای هدایت بشر بیان شده است، معنا کرد.

.3-2 پیشینه تحقیق

در زمینه پیشینه این موضوع باید گفت: تاکنون مقالات و کتابهایی در زمینه چگونگی رویایی با ادیان و فرق مختلف نگاشته شده است از جمله:

1.    مقاله دروشهای رویارویی امام رضا - ع - با پیروان ادیان، فرق و مذاهب اسلامی از یحیی میرحسینی، در این مقاله نویسنده مبانی و روش های مقابله امام رضا - ع - را با ادیان و فرق مختلف بیان کرده است.

.2 مقاله امام رضا - ع - و الگوی رفتار ارتباطی با پیروان سایر ادیان و مذاهب از مهدی گنجور، در این مقاله نویسنده در پی ارائه الگوی اخلاقی و عملی برای تعامل و بخورد با پیروان سایر ادیان است و اینکه آیا ار دیگاه اسلام و به طور خاص امام رضا - ع - آنها شایسته احترام اند؟

.3مقاله امام رضا - ع - جاعلان حدیث از مهدی اکبرنژاد، در این مقاله نویسنده موضع و شیوه برخورد امام رضا - ع - را با جاعلان حدیث بیان کرده است.

4.    کتاب امام رضا - ع - و فرقههای شیعه از زهرا بختیاری، در این کتاب نویسنده ضمن معرفی فرقههای شیعی نحوه برخورد امام رضا - ع - را با فرقههای منشعب از شیعه بیان میکند.

5.    کتاب امام رضا - ع - و روش در گفتگوهای علمی از محمد حکیمی، در این کتاب ویژگیهای مناظرات امام رضا - ع - با سایر ادیان و فرق بیان شده است.

می توان گفت تقریبا در کتاب یا مقالهای به طور کامل به شیوههای مقابله امام رضا - ع - با انحرافات عقیدتی موجود در بین مسلمانان اشاره نشده است و هرکدام به بیان مقابله امام با چند فرقه خاص اشاره کرده است. بنابراین نوآوری مقاله حاضر در این است که تقریبا تمامی شیوههای برخورد امام - ع - را با انحرافات کلامی و عقیدتی موجود در بین مسلمانان بیان کرده است.

.3 روش تحقیق

نوع تحقیق تحلیلی- توصیفی و روش جمعآوری اطلاعات کتابخانه ای است.

.4 انحرافات عقیدتی و عوامل پیدایش آنها در عصر امام رضا - ع -

در زمان حیات امام رضا - ع - ، در مسائل عقیدتی مختلفی همچون: توحید در ذات خداوند، رؤیت خدا، خلق قرآن، جبر و تفویض، مسئله امامت و مانند آن ایجاد شبهه شده بود و در نتیجهی آن انحرافات عقیدتی سربرآورد. برای آشنایی با جریانهای انحرافی که در زمان امام رضا - ع - رایج بود و نیز برای آشنایی با روشهای مقابله حضرت با این انحرافات به معرفی برخی از جریانهای انحرافی اعتقادی میپردازیم:

واقفیه:با وجود روایاتی که در خصوص امامت خاصّه امام رضا - ع - آمده است و به رغم آشکار بودن نشانههای امامت آن حضرت، برخی شیعیان، امامت آن حضرت را نپذیرفتند و به عقیده - وقف - قائل شدند. پیشینهی تاریخی این گروه به بروز اختلافات میان شیعیان پس از شهادت امام موسی بن جعفر - ع - بر می گردد که بر سر یک مسئلهی ساختگی به دو دستهی قطعیه و واقفیه تقسیم شدند. گروهی به امامت امام کاظم - ع - توقف کرده و گفتند: او نمرده بلکه زنده است و او همان قائم آل محمد - ع - است که روزی در زمان خود ظهور خواهد کرد. این فرقه با نامهایی همچون: »موسویه«، »مفضلیه« و »ممطوره« نیز خوانده شده اند.

مشبّهه و مجسّمه:از جمله انحرافاتی که در عصر امام رضا - ع - وجود داشت، عقیده به جسم بودن خدا و تشبّه خدا به انسان بود. از این رو طرفداران این مسلک، دیدن خدا، مصافحه با او و توصیف او را با عوارضی همچون: غم و شادی جایز میدانند. اینان آنچنان افراط کرده اند که میگویند: اگر یک مسلمان خالص و واقعی، در اثر ریاضت، به مراتب اخلاص و اتحاد محض نایل آید، توفیق معانقه با خدا در دنیا و آخرت خواهد یافت.

غلات: غالیان، یکی دیگر از گروههای به ظاهر اسلامی محسوب میشدند که در لسان و ادبیات ائمهی معصومین - ع - از آنها به زندیقه تعبیر شده است. در منابع اسلامی »غالی« به کسی گفته میشود که در حق معصوم - ع - و غیر معصوم - ع - ، ادعای الوهیت یا یکی از اوصاف الهی را کند. تعریف حاضر، این دو گروه را مصداق غالیان میداند: .1 آنها معصومین - ع - را در جایگاه الوهیت قرار می دهند؛ .2 گروهی دیگر برای معصومین - ع - اوصاف الهی قائل می شوند.