مقاله شیوه های مدیریت اقتصاد اسلامی از دیدگاه روایات

بخشی از مقاله

چکیده

از آغاز آفرینش یکی از مهمترین دغدغههای ب شر م سائل اقت صادی و معی شتی بوده ا ست. ان سان برای ک سب موفقیت اقت صادی نیاز به الگوهای عینی و عملی دارد. یکی از ابزارهای موثر برای مدیریت صحیح اقتصادی این است که، سیره ائمه معصومین - ع - به عنوان الگوی حسنه قرار گیرد.آنچه در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته اینکه، پیشوایان بزرگ اسلام چگونه توانستند جامعه نوپای خویش را در تمام زمینهها به ویژه از لحاظ اقتصادی توسعه دهند؟

در پا سخ به این م ساله، تحقیق انجام شده بر آن ا ست؛ اقدامات بنیادی و ا صلاحی پیامبر - ص - و ائمه اطهار - ع - در را ستای تو سعه اقت صادی را با تکیه بر منابع ا صیل ا سلامی مورد برر سی قرار دهد. نتیجه پژوهش حا ضر، ا صول مدیریتی این بزرگواران را در حیطه اقت صادی به چند د سته از جمله ؛ اخلاق نیک به عنوان ویژگی بارز در مدیریت، مشورت در انجام امور، اجرای عدالت و انصاف در میان مردم ، مبارزه با بیکاری، میانهروی در مصرف و خودکفایی در برابر دشمنان تقسیم نموده است.

مقدمه

مدیریت اقت صادی یکی از م صادیق مدیریت جامعه ا ست و از نظر ا سلام در همه بخشها مهم و ح ساس ا ست؛ زیرا اقت صاد مایه قوام جامعه ا ست و هر گونه خلل و اختلال در آن به معنای سست شدن پایه های جامعه خواهد بود. با توجه به رویکرد جامعه به سمت اقتصاد مقاومتی، وجود الگوهای عینی و عملی احساس می شود. بنابراین به کارگیری سیره ائمه معصومین - ع - در شرایط فعلی جامعه میتواند نقش مهمی را ایفا کند.

با نگاهی به سیره آنها در مییابیم که، تلاش و پرداختن به فعالیتهای اقتصادی از برجستهترین ویژگیهای آن بزرگواران است؛ یکی از ابعاد مهم زندگی پیامبر - ص - و ائمه معصومین - ع - پرداختن به مسائل اقتصادی زمان خویش بوده است. جامعهای که ائمه معصومین - ع - در آن زندگی میکردند دارای مشکلات اقتصادی بود و ایشان برای دستیابی به اهداف اقتصادی جامعه زمینه خودکفایی مردم را فراهم نموده و با استفاده ازهر فرصتی با بیکاری مبارزه مینمودند. با توجه به ضرورت و اهمیت مساله اقتصاد و نقش آن در سعادت اجتماع و تاثیر آن در روابط انسانی و عاطفی تحقیقی در این زمینه به عمل آمده است.

شیوههای ائمه معصومین - ع - در مدیریت اقتصادی

پی شوایان ما در سرلوحه کارهای خود به عنوان رهبر جامعه ا سلامی از ب سیاری از امور غافل نبودهاند و با تاکید و تو صیه های متعدد توان ستند بر د شمنان پیروز شوند و پیروزی ایشان می تواند درس مهمی برای جامعه و کشور ما باشد.در ذیل به مجموعه ای از شیوه های مدیریتی ایشان در جهت رونق اقتصادی پرداخته شده است:

-1 اخلاق پسندیده

یکی از علل و عوامل پیشرفت اسلام در همه ابعاد به ویژه در بعد اقتصادی ، سیره پیامبر - ص - و نوع رهبری و خلقوخوی ایشان بوده است. حضرت در پرتو لطف و رحمت خداوند نسبت به مسلمین اخلاق لیّن و نرمی داشت:

« و اگر خلقوخوی درشتی میداشت؛ مسلمانان از اطرافش پراکنده میشدند:« - آل عمران - 159/ آیه علت گرایش مردم به پیامبر را علاقه و مهری دانسته که پیامبر - ص - به مردم مبذول داشتند.

تفسیر نمونه، در ذیل این آیه آورده است:»آیه گرچه خطاب به پیامبر - ص - است، اما عمومیت دارد و به یکی از صفات مهم در رهبری اشاره دارد که آن مسئله نرمش و انعطافپذیری در برابرکسانی است که اشتباهی ازآنها سرزده و بعداً پشیمان شدهاند. شخصی که در مقامی قرار گیرد، اگر تندخو و غیر قابل انعطاف باشد؛ به زودی در برنامههای خود با شکست مواجه خواهد شد و مردم از او دور میشوند«

پیامبر - ص - محبوبترین بندگان در نزد خدا را خوشاخلاقترین انسانها برشمردند و فرمودند »:احبکم الی االله احسنکم اخلاقا - « حرانی،1363، 48؛ طبرسی،1370، 8؛ حرعاملی، 1409 ق، - - 158/12 و در جایی دیگر هدف از بعثت خود را مکارم اخلاق عنوان نمودند:»انما بعثت لاتم مکارم الاخلاق - « بحارالانوار ،1403ق ،382 /68؛ ابن بابویه،1376 ، 188؛ طبرسی، 1370، - 8 باید گفت در نظام اسلامی، اخلاق از جایگاه ویژهای برخوردار است؛ علاوه بر محبوبیت در دلها، در زمینه چرخه اقتصاد به پیشبرد اهداف اقتصادی و سعادتمندی جامعه در چارچوب شریعت کمک کرده و باعث دور شدن جامعه از آسیبهای اقتصادی میشود.

-2 مشورت

یکی از عوامل موفقیت پیامبر - ص - در پیشبرد اهداف اسلامی، مساله مشورت بوده است . ایشان اگر چه نیازی به مشورت کردن نداشتند، ولی با انجام این عمل میخواستند این اصل پایه گذاری شود تا در آینده هر کس که حاکم شد فکر نکند که او چون ما فوق دیگران است ؛ فقط باید دستور دهد و دیگران عمل کنند. شهید مطهری نیز بیان میکند: ائمه - ع - نیز مشورت میکردند که اولاً دیگران یاد بگیرندثانیاَ؛ مشورت کردن شخصیت دادن به همراهان و پیروان است؛ لذا باید قبل از تصمیم در هر کار مشورت کرد.

خداوند متعال در قران کریم درباره اهمیت مشورت میفرماید: وَ شاوِرْهُمْ  فِی الْأَمْرِ - «آل عمران. - 159/ از دیدگاه تفسیر نمونه مهمترین فوائد مشورت این است که »انسان ارزش شخصیت افراد و میزان دوستی و دشمنی آنها را با خود درک خواهد کرد و شناسایی راه را برای پیروزی او هموار میکند و شاید مشورتهای پیامبر - ص - ؛ با آن قدرت فکری و فوقالعادهای که در حضرتش وجود داشت به خاطر مجموع این جهات بوده است.

در جایی دیگر نیز قرآن کریم در رابطه با این مو ضوع می فرمایدأَمْرُهُمْوَ:»بَیْنَهُمْشُوری «و کار شان در میان شان م شورت ا ست. - شوری - 38/ آیت االله مکارم شیرازی در ذیل این آیه بیان میکند: »پیامبر - ص - با اینکه عقل کل بود و با وحی ارتباط داشت، در مسائل مختلف اجتماعی و اجرائی، در جنگ و صلح و امور مهم دیگر به مشورت با یاران مینشست وحتی گاه نظر آنها را ترجیح میداد، با اینکه مشکلاتی از این ناحیه حاصل می شد. اما برکات مشورت از زیانهای احتمالی آن به مراتب بیشتر است.

بنابراین مهمترین جنبه یک حکومت، مردمی بودن آن است که نقش بهترین پشتوانه را در مشورت ایفا میکند و مردم با مشورت و شرکت در امور است که نقش واقعی خود را مییابند؛ و در اهمیت این مساله همین بس که رسول خدا - ص - و اولیای الهی علیرغم برخورداری از علم و عصمت و ارتباط با عالم غیب با یاران و نزدیکان خود مشورت میکردند و به دیگران نیز مشورت کردن را سفارش مینمودند.

در روایات معصومین - ع - در رابطه بااین موضوع توصیههایی بیان شده که به نمونه هایی ازآن پرداخته شده است:

حضرت علی - ع - میفرمایند:»و الاستشاره عین الهدایه و قد خاطر من استغنی برأیه - «عروسی حویزی، 1373، 404/1؛ حرعاملی،1409ق، 40/12 ؛ محمدی ری شهری،1385، - 556 مشورت کردن، دیده راهیاب است و کسی که به رای و نظر خویش اکتفا کند خود را به خطر انداخته است.

و در بیانی دیگر ای شان م شورت را مایه خرد دان سته و دوری از آن را سبب هلاکت و نابودی عنوان کردهاند: » شاور ذوی العقول تامن الزلل و الندم« - لیثی واسطی ،1376، 298؛ تمیمی آمدی، ترجمه سعید و لطیف راشدی،1390، - 466 با فرد خردمند مشورت کن تا از لغزشها در امان باشی.

میتوان گفت م شورت، باعث بهتر شناختن منافع و م صالح و ا ستفاده بهینه از آنها، سرعت بخ شیدن درحل م شکلات، ر شد اندی شه ها، قدرت تدبیر و شکوفایی استعدادها و همچنین رشد شخصیت اجتماعی میشود. در سخنان پیشوایان دین مجموعهای از صفات عنوان شده که چنانچه فردی دارای آن صفات باشد، مناسب مشورت کردن است؛ مهمترین این صفات از این قرار است:

.1-2 تقوای الهی: میتوان گفت که هدف خلقت آدمی که همان سعادت و رشد و کمال دنیوی و اخروی است به وسیله تقوا به دست میآید.اگر ان سان بخواهد به این مق صد نائل شود باید با افراد خداترس و متقی م شورت نماید . امام علی - ع - میفرمایند:» شاور فی الامور الذین یخ شون االله تر شد - « تمیمی آمدی، 1390، - 442 در کارهای خود با افراد خدا ترس مشورت کن تا راه درست را بیابی.

. 2-2 تجربه: بهرهگیری از تجربههای گوناگون منبعی برای درک و فهم بهتر مسائل است و این امر باعث تصمیم صحیح در زندگی میشود. در مشورت با اهل تجربه آمده است: »افضل من شاورت ذو التجارب - «لیثی واسطی، 1376، - 123 برترین کسی که با وی مشورت میکنی باید دارای تجربه ها فراوان باشد.

.3-2تفکر و تعقل.در قرآن و احادیث معصومین - ع - توجه خاصی به این مساله شده است. تفکر انسان را به سوی شناخت و فهم واقعیات رهنمون می سازد و تعقل انسان را به سوی انتخاب برتر هدایت می نماید. حضرت علی - ع - فرمودند:» من شاور ذو الباب دل علی الصواب - «هرکس با صاحبان خرد مشورت کند به آنچه صواب و درست است رهنمون می شود.

.4-2 علم: پیدایش علم و دانش با خلقت انسان برابری می کند و همواره بشر در صد آن بوده که بفهمد و درک کند. چون انسانها از لحاظ بهره هوشی در یک سطح نیستند؛ باید مسائل را با مشورت همدیگر از تمام ابعاد مورد بررسی قرار دهند. امام علی - ع - انسانهایی را شایسته مشورت میداندکه:»خیر من شاورت ذوالنهی و العلم و اولوا التجارب و الحزم - «تمیمی آمدی،1390، - 428 بهترین کسی که با او مشورت میکنی کسی است که صاحب عقل و علم و تجربهها و دوراندیشی باشد.

باید از مشورت کردن با اشخاص بخیل و ترسو و حریص و کذاب و جاهل پرهیز نمود. امام علی - ع - در این باره میفرمایند: »و لا تدخلن فی مشورتک بخیلا یعدل بک عن الفضل ویعدک الفقر و لا جبانا یضعفک عن الامور و لاحریصا یزین لک الشره بالجور. فان البخل و الجبن و الحرص غرائز شتی یجمعها سوء الظن باالله... - « نهج البلاغه،نامه53؛  بخیل را در مشورت کردن دخالت مده که تو را از نیکوکاری باز میدارد و از تنگدستی میترساند. ترسو را در مشورت کردن دخالت مده که در انجام کارها روحیه تو را سست میکند. و حریص را نیز در مشورت کردن دخالت مده که حرص را با ستمکاری در نظرت زینت می دهد. همانا بخل و ترس و حرص غرائز گوناگونی هستند که ریشه آن بدگمانی به خدای بزرگ است.

بنابراین بر هر مدیر آگاه و مدبر لازم است که در تصمیم گیری برای اجرای امور با افراد خردمند و صاحب نظر مشورت کند و از افکار و عقاید مناسب و سازنده آنها بهره مند گردد؛ در مورد راهنمایی و مشاوره خواستن از افراد مجرب و دارای توان بالای علمی و فکری، فوایدی ذکر شده از جمله: الف. مشورت با افراد خردمند از لغزشگاههای انسان میکاهد. ب. استعدادهای زیردستان را رشد میدهد. ج. اگر نتیجه تصمیم مثبت باشد، کمتر مدیر مورد حسد قرار می گیرد، زیرا افراد خود را صاحب و یا شریک در این موفقیت می دانند. د . اگر نتیجه شکست باشد، سرزنش و ملامت کمتری متوجه مدیر می شود.

-3 اجرای عدالت و انصاف در میان مردم

از دیدگاه لغویون عدل یعنی داوری، داد و دادگر، میزان و پیمایش و در ا صطلاح یعنی موازنه دقیق و میانه روی و گرفتن حد و سط و اعتدال در هر چیز و پرهیز از افراط و تفریط و مراد از عدل ﱠدرآیه اِن االلهَ بِالعَدلِ یَامُرُ وَالِاحسانِ« عدل اجتماعی است اینکه با هر یک از افراد اجتماع به استحقاق آن رفتار شود یکی را به جای دیگری نگیریم و عملی را به جای عملی نگذاریم