بخشی از مقاله
چکیده
هدف از این مقاله بررسی صور خیال در غزلیات حمزه بن علی ملک اسفراینی شاعر و عارف شیعه مذهب دوره تیموري است .این مقاله به روش توصیفی -تحلیلی وبر مبناي مطالعات کتاب خانه اي جمع آوري شده است. این کار براساس دیوان آذري به تصحیح دکتر یوسفعلی یوسف نژاد بوده است که غزلیات را بصورت شماره غزل وبیت تصحیح نموده است.در مرحله بعد با استفاده از کتب بیان مخصوصا بیان دکتر شمیسا هر آرایه تعریف شده وسپس به آوردن شواهد از متن غزلیات پرداخته شده است .
در این بررسی مشخص شد آذري شاعري تشبیه گرا است واز انواع تشبیه به ویژه حسی به حسی،بلیغ،اسلوب معادله، مقید و مرکب استفاده برده است.استعاره بعد از تشبیه دومین آرایه مورد علاقه اوست وپر کاربرد ترین نوع آن استعاره قریب ومکنیه است.
مجاز در اشعار او کم است وشاعر به این آرایه علاقه اي نشان نداده است ، بیشترین نوع مجاز،علاقه مجاورت ،حال ومحل،مضاف ومضاف الیه وعلاقه موصوف وصفت است.کنایه در حد متعادل کاربرد داشته وبیشترین نوع آن کنایه فعل یا مصدر است.تعداد سمبل ها نیزبه نسبت تشبیه واستعاره زیاد نیست و مهمترین آنها خضر ، آب حیوان، شاه، سگ، مگس وعنقا، نرگس وزلف است که همه ي آنها نماد سنتی اند.
ولادت آذري
» حمزه بن علی ملک اسفراینی، شاعر و عارف و نویسنده پارسی گوي شیعی می باشد، ذکر نام پدرش در تواریخ به اختلاف ذکر شده است بعضی نام پدر او را عبدالملک و بعضی علی ملک می نامند. - «موسوي بجنوردي، - 264:1383 نسبت مادرش به شیخ احمدبن محمد زمجی هاشمی مروزي می رسد و شیخ از اینکه نسبت مادري اش به سادات می رسد خوشحال می باشد. آذري اسفراینی در سال 782 به دنیا آمد و هم در این سال بود که به دعوت خواجه مؤیدالدین، تیمور گورکانی به اسفراین لشکرکشی نمود.
تخلص آذري در باب تخلص آذري گویند:» او در جواب پرسش الغ بیگ میرزا در مشهد که پرسید: آذري چه نوع تخلص شماست؟ گفت: فقیر در ماه آذر متولد شده بنابراین آذري تخلص کرده است، اما در بعضی از غزل هاي او به تخلص عزیز ،نیز برمی خوریم از جمله در غزل 117 به این مضمون : عزیز کشف حقایق ز راه خلوت جوي/ چنانکه معرفت انجم از طریق اسد
انقلاب روحی شیخ
بنابر اقوال گوناگون آذري در اثناي حدود 40 سالگی دچار انقلاب روحی گردید. او که در ابتدا مداح دربار شاهرخ تیموري بود و به مدح شاهزادگان می پرداخت از این کار دست کشید و به گفته دولتشاه سمرقندي: »نسیم فقر بر ریاض خاطر او وزیدن گرفت و آفتاب جهان تاب فقر بر روزن کلبه احزان او پرتو انداخت او به همراه شیخ محی الدین طوسی غزالی به سفرحج رفت و پس از مرگ شیخ به خدمت سید نعمت اله ولی رفت و از او خرقه دریافت نمود. سه نوبت پیاده عازم سفر حج شد و کتاب سعی الصفا را در جوار کعبه نوشت. -
سفر به هندوستان
»آذري پس از بازگشت از سفر هند به دربار شاهان بهمنی آمد و نزد احمدشاه اعتبار یافت او به فرمان شاه سرودن منظومه اي به نام بهمن نامه را آغاز کرد. او در این میان قصد سفر به خراسان نمود ولی شاه با این درخواست مخالفت کرد و به او گفت:» مرا از فوت سیداحمد گیسو درازکلفتی عظیم دست داده، مپسند که به فراق تو نیز مبتلا شوم.« ولی سرانجام وساطت شاهزاده علاءالدین کار خود نمود و او با ضمانت اتمام بهمن نامه اجازه بازگشت به خراسان یافت. -
عزلت و قناعت پیشگی شیخ:
آذري پس از بازگشت از سفر هندوستان و آمدن به دیار خویش گوشه نشینی و عزلت اختیار نمود و به گفته دولتشاه:» پاي قناعت در دامن همت کشیده و از سیاحت عالم ملک به تماشاي ملکوت سر به جیب تفکر فرو برد . وي سی سال بر سجاده طاعت نشست که بر در خانه هیچ کس از ارباب دولت التجا نبرد.
وفات و مدفن
»شیخ آذري پس از نزدیک به 82 سال زندگی در سال 866 در اسفراین درگذشت و مریدانش پیکر او را در بقعه اي که او در زمان حیات خویش احداث کرده بود دفن کردند.
مزار شیخ در شمال شرقی شهر کهن اسفراین واقع است و چون شیخ از اموال خود موقوفاتی نیز براي خانقاه محل اقامت خود تعیین کرده، آباد و تا مدتها زیارتگاه صاحبدلان و عارفان بوده است.
مذهب آذري
اگر بخواهیم فقط از طریق خواندن اشعار و قصایدش به مذهب او پی ببریم باید بگوییم از میان 32 قصیده او کمتر قصیده اي را می توان یافت که در مدح یکی از امامان و بزرگان شیعه نباشد و اگر بیت یا ابیاتی از او در مدح خلفاي راشدین پیدا شده ،دلیل بر سنی بودن او نیست زیرا که تقریب مذاهب و احترام گذاشتن ادیان مختلف به هم در گذشته بیشتر بوده چنانکه در میان سایر شاعران نیز این امر وجود دارد. به عنوان نمونه مولوي که مذهب تسنن دارد اشعار زیادي در بزرگداشت امام علی - ع - و اهل بیت و شهیدان کربلا دارد. جداي از این اشعاري که ظن برسنی بودن او دارد شاید ناشی از اختلاف در ضبط و فرق میان نسخ باشد.
آثار آذري:
شیخ آذري یکی از نویسندگان پرکار قرن نهم هجري است. آنچه از آثار منظوم و منثور او در دسترس است و یا ذکر آنها در منابع آمده به شرح ذیل است.
1 - بهمن نامه منظومه اي است به تقلید از شاهنامه و اسکندرنامه که در وزن متقارب سروده شده است و موضوع آن چنانکه از نامش پیداست در تاریخ سلاطین بهمنی است. او این مثنوي را تا دوران شاهی علاءالدین همایون شاه به نظم آورد و از آنچه می سرود به دربار هند می فرستاد.
-2 جواهرالاسرار: کتابی است در چهارباب: اسرار کلام االله ، اسرار حدیث نبوي ، اسرار کلام اولیاء االله، اسرار کلام الشعرا
-3 سعی الصفا: شامل سفر حج شاعر است و آن را در مدت مجاورت یکساله در کعبه سروده است که در تاریخ کعبه و آداب زیارت است
-4 عجایب الغرائب: مشتمل بر چهار بخش است. الطامه الکبري، عجایب الدنیا، عجایب العلی، سعی الصفا. این مثنوي زبانی ساده و بی تکلف دارد
-5 طغراي همایون
-6 مفتاح الاسرار -7 دیوان اشعاراو که شامل نزدیک به 5000 بیت است و شامل 32 قصیده و 480 غزل و تعدادي ترجیع بند و ترکیب بند رباعی و قطعه است.
انواع صور خیال درشعر آذري:
اکنون پس ازبحثی اجمالی راجع به زندگی اذري به بحث اساسی که صور خیال درشعر اوست می پردازیم که شامل پنج مبحث:مجاز ،تشبیه ،کنایه،استعاره وسمبل است
مجازو کاربرد آن در غزلیات آذري 1-2 مجاز - تعریف - :
»مجاز در لغت مصدر میمی است به معنی گذاشتن و عبور کردن و در اصطلاح لفظی است در غیر موضوع که به مناسبت معنی اصلی یا قرینه اي که بفهماند مراد معنی حقیقی کلمه نیست، چنانکه در عربی »ید« و در فارسی »دست« گویند و اراده قدرت و مهارت کنند یا لفظ پاي و قدم بیاورند و مراد ثبات و استقامت باشد.«
»براي درك معنی مجازي یک کلمه نیاز به وجود قرینه و علامت داریم. به عبارت دیگر وجود قرینه و علاقه است که ارتباط بین معناي حقیقی و مجازي را برقرار می کند.
