بخشی از مقاله
چکیده
در ایران با توجه به کوهستانی بودن جنگلها و شرایط خاص توپوگرافی شمال کشور، درصد بالایی از چوبهای قطع شده به روش چوبکشی زمینی توسط ماشینهای اسکیدر از جنگل خارج میشود. به همین دلیل، طراحی مسیرهای چوبکشی و مدیریت شبکه چوبکشی در جنگلهای شمال کشور امری ضروری و حیاتی است . همچنین با توجه به اینکه کار چوبکشی از منطقه قطع به محل جمعآوری چوب در کنار جادههای کامیونرو، یکی از حساسترین فازهای عملیات بهرهبرداری از جنگل است، در نتیجه در طراحی مسیرهای چوبکشی، باید توجه زیادی به این مسئله شود که امکانات بهرهبرداری و خروج چوب، به سادهترین، بهترین و کم هزینه-ترین وجه ممکن انجام شود.
در برخی موارد ممکن است در زمان چوبکشی، ماشینهای چوبکشی به دلایل مختلف از مسیر چوبکشی خارج شوند که این امر سبب تخریب و کوبیدگی در سطح وسیعتری از عرصه، آسیب به زادآوری و نهالهای باقی مانده میشود. از آنجایی که در کشور ما مطالعه موردی و مدونی در زمینه بررسی کارایی مسیرهای چوبکشی انجام نشده و بررسیها در زمینه تراکم و توزیع جادههای جنگلی بوده است، لذا سعی شده در این مقاله با مروری بر پژوهشهای صورت گرفته در این زمینه، به ضرورت ارزیابی تراکم و توزیع مسیرهای جنگلی حین اجرای عملیات بهرهبرداری پرداخته شود. امید است با ارائه این مقاله اهمیت حفاظت خاک، زادآوری و توده باقیمانده به جامعه جنگلبانی نشان داده و درصورت نیاز فعالیتهای اجرایی و اصلاحی اساسی صورت پذیرد.
-1 مقدمه
حمل ونقل اوّلیه چوب یکی از حساسترین، وقت گیرترین و مشکلترین قسمت از اجزاء بهرهبرداری از جنگل میباشد. به همین دلیل خروج چوب از جنگل احتیاج به نیروهای انسانی ورزیده، زیرساختهای لازم - مثل جاده، مسیر چوبکشی و دپو - ، ماشینآلات پیشرفته، دانش فنی بالا، دادهها و اطلاعات و نقشههای دقیق دارد - ساریخانی،. - 1387 زیربنای اساسی در طرحهای جنگلداری، احداث شبکه جاده جنگلی مناسب میباشد. بدون وجود شبکه جاده، امکان دسترسی به عرصه جنگل و استفاده صنعتی از محصولات جنگل - بخصوص چوب آلات - وجود ندارد - وفایی نژاد، . - 1381
در واقع، شبکه جاده جنگلی از اصلیترین ارکان مدیریت جنگلها بوده و همواره مسائل فنی و اقتصادی آن محل بحث و بررسی کارشناسان جنگل بوده است. جادههای جنگلی دروازههای ورود به جنگل به منظور هر گونه اقدامی هستند و بدون وجود آنها جنگلداری و مدیریت جنگل غیر قابل تصور است. جادههای جنگلی باید دارای حداقل استاندارد لازم باشند تا ضمن کاهش هزینهها، دخالت کمتری در طبیعت صورت پذیرد. هدف از ساخت جادههای جنگلی، دسترسی به تمام سطح جنگل بوده و از این رو این جادهها به شکل شبکهای است و این شبکه وضعیت بهینهای از نظر تراکم در سطح و شکل توزیع آن خواهد داشت.
مقدار جادههای مورد احداث در جنگل یا تراکم بهینه شبکه راههای جنگلی، نباید آنقدر کم و ناکافی باشد که سطح بدون پوشش در جنگل ایجاد شود. زیرا در این حالت هزینههای دسترسی به جنگل و خروج چوب افزایش خواهد یافت. بعلاوه، مقدار جاده نباید آنقدر زیاد باشد که سبب بوجود آمدن پوشش مشترک در عرصه شود. زیرا تحت این شرایط، هزینههای جاده سازی و تخریب جنگل بهطور غیر ضروری افزایش مییابد. صرف نظر از مقدار تراکم، توزیع شبکه راهها و شکل عمومی پراکنش آن نقش مهمی در ایجاد مناطق بدون پوشش و یا با پوشش مشترک خواهد داشت.
در گذشته نه چندان دور، طول مسیر چوبکشی، به اندازه برد اقتصادی کشیدن چوب بوده است. این بدین معناست که تا هر فاصلهای که کشیدن و خروج چوب مقرون به صرفه باشد، این کار انجام گیرد. لیکن، امروزه با گسترش ماشین آلات و پیشرفت اسکیدرهای تخصصی جنگل، برد اقتصادی این ماشینها افزایش یافته و این به معنای مسیرهای چوبکشی بسیار طولانی، پر انشعاب و با تردد زیاد روی هر مسیر خواهد بود که البته نادرست است. بنابراین، امروزه دیگر معیار برد اقتصادی کشیدن چوب مدنظر نبوده و لازم است این موضوع به نحوی تعیین گردد که موجب انجام چوبکشی به همراه رعایت ملاحظات اقتصادی و زیست محیطی شود - لطفعلیان و پارساخو، × . - 1391
قبل از هر گونه اقدام عملی در خروج چوب آلات، لازم است مسیرهای چوبکشی طراحی و احداث شود. در طراحی مسیرهای چوبکشی، مانند شبکه راههای جنگلی با دو مسئله تراکم و توزیع شبکه ریزبافت مواجه خواهیم بود. تراکم شبکه ریزبافت تابع فاصله تئوری بین دو مسیر چوبکشی است، که آن نیز تابع حد مجاز وینچینگ میباشد. هرچه امکان عملی وینچینگ بیشتر باشد، حد مجاز آن افزایش یافته و به تبع آن امکان فاصله گرفتن دو مسیر چوبکشی از یکدیگر افزایش خواهد یافت.
افزایش فاصله دو مسیر از یکدیگر به معنای کاهش تراکم شبکه ریز بافت خواهد بود و برعکس، هرچه امکان وینچینگ از فاصله دور در عرصه جنگل غیر ممکن گردد، مجبور به کاهش این فاصله و نزدیکی مسیرهای چوبکشی خواهیم بود. این امر منجر به افزایش تراکم شبکه مسیرهای چوبکشی میگردد. همچنین در طراحی مسیرهای چوبکشی، در نظر گرفتن جهت افت درختان بسیار مهم است. این کار موجب افزایش ایمنی و کارآیی چوبکشی شده و باعث کاهش بر هم خوردگی سطحی خاک و صدمات به نهالها و درختان توده باقی مانده میگردد - لطفعلیان، . - 1390
بهطور کلی چوبکشی شامل سه مرحله است: وینچینگ، چوبکشی و عملیات دپو کردن چوب - اپرآ، 2008 و زکیک و همکاران . - 2006 بسته به شرایط خاص کار در جنگل، عملیات وینچینگ ممکن است زمان کمتر یا بیشتری از کل عملیات چوبکشی را به خود اختصاص دهد - موسوی، . - 2012 شرایط کاری اشاره شده علاوه بر ویژگیهای فنی تجهیزات مورد استفاده، بیشتر به متغیرهای فرآیند بهرهبرداری مانند مسافت وینچینگ و چوبکشی، شیب و جهت مربوط میشود - ویسر و اسپینللی، . - 2012 وینچینگ یکی از رایجترین تکنیکهای خروج چوب است که برای دسته کردن درختان بریده شده طراحی شده و مدیریت را تسهیل میبخشد.
- کانوی، . - 1982 وینچینگ بویژه در میان بهرهبرداران مناطق کوهستانی و عملیاتهای کوچک مقیاس در جنگل محبوبیت دارد. اراضی شیبدار از دسترسی مستقیم ماشین به درختان ممانعت میکند و وینچینگ آنها را به نزدیکترین مسیر چوبکشی تحمیل میکند - سابو و پورزینسکی، . - 2005 میتوان این گونه بیان کرد که وینچینگ در چوبکشی صنعتی، با هدف کاهش تردد ماشین به درون توده جنگلی و بدنبال آن کاهش آسیبهای زیستگاهی مورد توجه است.
توزیع و تراکم نامناسب مسیرهای چوبکشی بر روی هزینهها تأثیر مستقیمی میگذارد. طراحی زیاد مسیرهای چوبکشی سبب تخریب طبیعت و آسیب رساندن به عرصه میشود. از طرف دیگر، طراحی کم و یا ناکافی مسیرهای چوبکشی، مشکلاتی مانند عدم امکان دسترسی به تمام تنهها و بینهها، افزایش وینچینگ، خروج اسکیدرها از مسیر چوبکشی را به همراه دارد که در نهایت طراحی کم و یا زیاد مسیرهای چوبکشی، سبب افزایش هزینهها خواهد شد - رفیعی، . - 1384 تراکم یک شبکه ریزبافت جنگلی نیز بستگی به امکان دسترسی به مقطوعات از طریق وینچینگ دارد.
تراکم فاصلهای بستگی به حد مجاز وینچینگ داشته و در شرایط فعلی در جنگلهایایران، این میزان حدوداً 50 متر است که با احتساب طول درختان 20 متر به آن منظور نموده و درختان تا فاصله 70 متری از مسیر چوبکشی را به طرف مسیر انداخته و درخت را میتوان در دسترس فاصله 50 متری وینچینگ قرار داد. بنابراین فاصله دو مسیر موازی از یکدیگر 140 متر میباشد.
در حال حاضر، 35 متر در هکتار مسیر چوبکشی در جنگلهای تحت بهرهبرداری شمال کشور وجود دارد که این میزان بسیار ناکافی بوده و موجب خروج اسکیدرها از مسیر چوبکشی میگردد. وجود مسیرهای چوبکشی گرچه در ظاهر تخریب جنگل به نظر میرسد، لیکن کنترل کننده مسیر تردد اسکیدرها و پیشگیری کننده از کوبیدگی تمام سطح جنگل خواهد بود. کاهش مسیرهای چوبکشی ظاهر فریبندهای دارد، اما با خروج اسکیدرها از مسیر چوبکشی، تخریب و کوبیدگی خاک به شکل پنهان و غیر قابل کنترل در تمام سطح جنگل اتفاق خواهد افتاد - لطفعلیان، . - 1390
