بخشی از مقاله
چکیده
علم و فناوری موجبات اثرگذاری بر رتبهبندی کشورها، روابط بینالمللی و همچنین رفع مشکلات ملی و جهانی است و بطور کلی پتانسیل خوبی برای ترکیب با ابزار سیاست خارجه و دیپلماسی کشورها دارد. علم و فناوری قدرت چانهزنی کشورها را در مذاکرات بینالمللی ارتقا میبخشد و فرصت مغتنمی را به کشورها عرضه میدارد و بستری را برای ایجاد دیپلماسی علم و فناوری فراهم میکند که کارکردهای نوآورانهای درخصوص روابط بینالملل و توسعه علمی و سیاسی به کشورها عرضه می-دارد و کشورها را در دستیابی به اهدافشان یاری میرساند.
پژوهش حاضر به بررسی اهداف و ضرورت دیپلماسی علم و فناوری از نگاه کشورها و صاحبنظران متعدد پرداخته است و نهایتاً به ارائه پیشنهاداتی نیز اقدام کرده است. طبق پژوهش حاضر این پدیده در کشورهای گوناگون به عنوان حوزهای توانمندساز نگریسته میشود که غایت آن را اهداف و منافع ملی کشورها بالاخص در عرصه بینالملل را تشکیل میدهد و روند پیشرفت را تسهیل میکند. همچنین این پدیده موجبات الهامبخشی، قدرت نرم، ثبات و تقویت روابط ملی و بینالمللی را فراهم میآورد.
.1 مقدمه
در طول سالهای گذشته رتبهبندی کشورهامکرراً به واسطه پدیده یا پدیدههایی دچار تغییرات شده است. از نظر مالیک - 2010 - 3 سه فاکتور جنگ، اقتصاد و فناوری دلایل تغییرات جهانی هستند. در قرون هجدهم و نوزدهم از میان سه مولفهی قدرت نظامی، قدرت اقتصادی و قدرت علمی و فناوری، مولفه قدرت نظامی حاکم بوده و در قرن بیستم، کمکم جای خود را به قدرت اقتصادی داده و از ابتدای قرن بیست و یکم، توان فناورانه است که درحال تبدیل شدن به مهمترین مولفه قدرت است - نورسته، - 1392 و اگر تا اواسط قرن بیستم فناوری، تنها در حوزههای خاص صنعتی و نظامی نفوذ نموده بود، در دهههای اخیر در اکثر حوزههای زندگی افراد نفوذ نموده و شاید زندگی بدون دخالت علم و فناوری را نتوان تصور کرد - ایتان، . - 1390
برای پیبردن به اهمیت علم کافی است که سخنان بزرگان جوامع را در این خصوص پیگیری کرد که برای مثال از نظر مقام معظم رهبری، علم و فناوری بهعنوان یکی از عوامل تشکیلدهنده قدرت ملی است، همچنین ایشان علم و فناوری را ابزار سلطهگری نظام سلطه میدانند و معتقدند برای برهمزدن این نظام سلطه باید حرکت علمی کرد و پیشرفت در علم و فناوری داشت.
این مورد در گزارش فدروف5 نیز بیان شدهاست که پیشرفتهای علمی و فناوری تاثیر آنی و زیادی بروی اقتصاد ملی و جهانی و بنابراین روابط بینالمللی دارند - فدروف1، . - 2008 همچنین وی درخصوص اهمیت موضوع علم و فناوری میگوید: "یک شناخت درحال رشد وجود دارد و آن این است که علم و فناوری بهطور فزایندهای منجر به اقتصاد موفق در قرن بیست و یک میشود... علم و فناوری از طریق تقالان دانشمندان و دانشجویان به آمریکا مخصوصاً از کشورهای درحالتوسعه منجر به منافع بیاندازهای شدهاست". در این نوشتار ابتدا مفهوم دیپلماسی علم و فناوری ارائه شده است و سپس به بررسی تاثیر و اهمیت دیپلماسی علم و فناوری از نگاه سایر صاحبنظران در کشورهای متفاوت، بر اهداف و منافع ملی، علمی و سیاسی کشورها در عرصه بینالملل پرداخته است.
.2 دیپلماسی علم و فناوری
پیش از ارائه تعریف دیپلماسی علم و فناوری، بهتر است تا واژگان آن نیز بیان شوند. "دیپلماسی"، مدیریت بر روابط میان کشورها و نیز روابط بین کشورها و سایر بازیگران بینالمللی است و دیپلماسی ابزاریاست که دولتها از طریق آن به مدیریت و هماهنگی و صیانت از منافع خود میپردازند - نیکآئین، - 1388 و "علم" طبق »واژهنامه مریام وبستر«2 دانشی درباره جهان طبیعی بر مبنای واقعیتهای آموختهشده از طریق آزمایش و مشاهده است و نهایتاً "فناوری" طبق واژهنامه مذکور استفاده از علم در صنعت، مهندسی و غیره برای ایجاد ماهیتی مفید یا حل مسئله میباشد و قاضیزاده به نقل از جندرون نیز فناوری را هرگونه دانش کاربردی سیستماتیک مبتنی بر تجربه و یا تئوریهای علمی تعریف میکند که در روشها و مهارتهای تولید، سازمانها و یا ماشینآلات بکار رفته است - قاضینوری، . - 1383
علم، فناوری و روابط بینالملل پدیدههایی هستند که بر هم تاثیر گذاشته و از هم تاثیر میپذیرند - ویس3، . - 2005 پیشرفت در علم، میتواند موجب پیدایش فناوریهای جدید شود و بالعکس. همچنین پیشرفت در علم و فناروی نیز میتواند موجب پیدایش قدرت سخت - از نوع قدرت نظامی - و قدرت نرم کشورها گردد که از طریق آن در دیگر کشورها اقدام به کسب منافع ملی و بینالمللی خود میکنند.
همچنین روابط بینالملل نیز میتواند منجر به پیشرفتهای علمی و فناورانه کشورها شوند. برای مثال میتوان به چالشهای قرن بیست و یک مانند بیماریهای واگیرداراشاره کرد که عمدتاً ریشههای علمی دارند و بعضاً برای برطرف کردن آنها نیاز به همکاریهای بیش از یک کشور است. همکاریهای علمی و فناوری محفلیاست که میتواند بر اساس ارادههای دانشمندان شکل بگیرد و کشور یا جهان را از طریق خود منتفع سازد. نمونههای بارز این همکاریها را میتوان به همکاریهای آمریکا با شوروی در طول جنگ سرد - دولان4، - 2012 و همکاریهای آمریکا و کرهشمالی - کمپبل5، - 2012 در سالهای اخیر اشاره کرد.
همکاریهای علمی یکی از اقدامات مهمی است که روابط اقتصادی و سیاسی را با همتایان استراتژیک بینالمللی تقویت میکند - پاندور6، - 2012 و منجر به کاهش تنشهای جهانی و ثبات اقتصادی - هارد7، - 2013 و به مشارکتهای گستردهتر منجر میشود - خلج، . - 1388 نرمن پینئوریتر - 2004 - 1 نیز همکاریهای علمی را بهعنوان ابزاری از دیپلماسی و قدرت نرم در تقویت گرههای ارتباطی میان ملتها و ساختن ظرفیتهای فنی در جهان درحال توسعه میداند. لذا با وجود چنین پتانسیلی میتوان همچون گزارش جامعه سلطنتی - 2010 - 2 به این نتیجه رسید که علم و فناوری محفلی مناسبی برای حمایت از پدیدآمدن گونهای جدید از دیپلماسیاست که نیاز به اتحادهای غیرسنتی ملتها، بخشها و سازمانهای غیردولتی دارد.
اصطلاح »دیپلماسی علم و فناوری« در آمریکا وعمدتاً با نام »دیپلماسی علم« توسعه پیدا کرده بطوریکه عمده مطالب حاصل در این عرصه، حاصل نوشتار دانشمندان و مسئولین مرتبط با این کشور است. این اصطلاح در کشورهای انگلیسی زبان بهطور گسترده انتشار یافتهاست - وزارت امور خارجه فرانسه، - 2013 و ماموریت آن، شامل اقدامات متعددی میشود که همه آنها در راستای اولویتهای ملی هدفگذاری شدهاند - پاندور، . - 2012 کوپلند - 2010 - 3
دیپلماسی علم را بیانی از قدرت نرم و راهی برای آزاد کردن دانش علمی و فناوری از ساختارهای سفت و سخت خود و آزادکردن پتانسیلهای بالقوه آن برای همکاری و تسهیم با همتایان علاقهمند در سراسر جهان میداند و یاکوشیجی - 2009 - 4 و سونامی و هاتاچی و کیتابا - 2012 - 5 به نقل از گزارش مرکز سیاستگذاری علم و فناوری ژاپن - 6سیاستیپی، دیپلماسی علم و فناوری را بهعنوان هر قدمی که برای "وصل شدن علم و فناوری با سیاستخارجه برای دستیابی به توسعه دوطرفه و استفاده از دیپلماسی برای توسعه علم و فناوری و ارتقای تلاشها برای استفاده علم و فناوری برای اهداف دیپلماتیک" تعریف کردهاند و فدروف - - 2008 دیپلماسی علم را یک جزء اصلی و مرکزی ابتکار عمل تحول دیپلماسی وزارتخانه آمریکا تلقی میکند، زیرا که از نظر وی علم و فناوری برای دستیابی به ثبات و تقویت دولتهای شکستخورده و شکننده ضروریاست.
هنگامی که دیپلماسی علم و فناوری مطرح میشود، یعنی این که میتوان از علم و فناوری بهعنوان ابزاری در راه رسیدن به اهداف و منافع ملی استفاده نمود - هادیان، - 1392، بطورکلی دیپلماسی علم و فناوری را میتوان اینگونه بیان کرد که هرگونه فعالیت در راستای استفاده از ظرفیتهای سیاسی کشور برای پیشبرد اهداف علمی و استفاده از ظرفیتهای علمی کشور برای دستیابی و پیشبرد اهداف سیاسی بطوریکه منافع ملی و بینالمللی کشورها تامین شود را دیپلماسی علم و فناوری میگویند.
.3 رویکردهای متفاوت دیپلماسی علم و فناوری
در نوشتارهای گوناگون برای دیپلماسی علم و فناوری سه رویکرد پیشنهاد شدهاست که شکل ذیل این تقسیمبندی را نشان میدهد. در ادامه هرکدام توضیح داده خواهند شد.
