بخشی از مقاله
چکیده
لزوم یکپارچه سازی اراضی، در تقابل با موضوع پراکنش و تقطیع اراضی که عوارض غیر اقتصادی و مخربی را به دنبال دارد، به عنوان اهرمی موثر و کارا در مباحث توسعه کشاورزی مطرح می شود.این تحقیق به روش کتابخانه ای انجام شده است.
هدف این تحقیق بررسی ضرورت فرآیند یکپارچه سازی اراضی است که می تواند؛با افزایش سطح زیر کشت و کاهش هزینه های تولید و...؛و به کارگیری فارغ التحصیلان بخش کشاورزی ضمن ایجاد اشتغال،موجبات ایجاد بستری مساعد در راستای تولید ملی، حمایت ازکار وسرمایه ایرانی و اقتصاد مقاومتی را فراهم آورد.
مقدمه
یکپارچه کردن زمین در ادبیات توسعه کشاورزی کشورهای جهان بسیار متداول بوده و به معنای یکپارچگی و هماهنگ کردن کلیه فعالیتهای کشاورزی اعم از آماد هسازی زمین، تهیه بذر، کود، سم، ماشین آلات کشاورزی، نگهداری و استفاده صحیح از آنها، مدیریت صحیح مزرعه و بازاریابی محصولات کشاورزی است به نحوی که ضمن بالا بردن توان تولید، نوع کشت و محصولات را برابر نیازهای جامعه هدایت کند
ساختارهای زمین های کشاورزی در ایران از دو مشکل دیرینه و رو به تزاید رنج میبرد. نخست کوچکی واحدهای بهره برداری است و دوم پراکندگی قطعات زمین در درون هر واحد. بر اساس نتایج سرشماری عمومی کشاورزی سال 1382، نسبت واحدهای کمتر از 10 هکتار به 86/6 درصد کل بهره برداری میرسد - مرکز آمار ایران.. - 1384این نسبت در مقایسه با سال 1372، 1/7 درصد بیشتر است.
پراکندگی و قطعه قطعه بودن اراضی کشاورزی یکی از مسا یل و مشکلاتی است که کشورهای مختلف جهان، حتی کشورهای یشرفته و توسعه یافته نیز با آن مواجه می باشند و یکی از موانع جدی توسعه ی کشاورزی محسوب می شود، به طوریکه کوچکی و پراکندگی اراضی ، مانعی در استفاده ی بهینه از آب، زمین، نیروی انسانی، مکانیزاسیون و دیگر عوامل مؤثر در تولید کشاورزی می باشد . این وضعیت که در بیشتر مناطق ایران مشاهده می شود یکی از اساسی ترین و بنیادی ترین مسا یل توسعه ی کشاورزی است
لهسایی زاده - - 1372 معتقد است که مزرعه ی کوچک و شاخص کوچک بودن اراضی از جامعه ای به جامعه ی دیگر و از نوعی محصول به نوعی دیگر متفاوت است . برای مثال ، مزرعه ای که در کانادا کوچک خوانده می شود، در ایران جز و مزارع کوچک نیست، همچنین اندازه ی بهینهی مزرعه ای که تولید مارچوبه می کند ، برای تولید گندم کوچک به حساب می آید، زیرا با اندازه ی بهینه در تولید مارچوبه می توان معیشت یک خانوار را تامین کرد ، در صورتیکه با همان اندازه مزرعه و تولید گندم نمی توان معیشت یک خانوار را تأمین کرد - لهسائی زاده،. - 1372
تعریف و مفاهیم:
پراکندگی اراضی ْعبارت است از وضعیتی که در آن اراضی متعلق به هر زارع در محدوه یک مزرعه در نقاط مختلف پراکنده، وغالباً در فواصلی دور از هم واقع شده باشند ؟از دیر باز پراکندگی اراضی زراعی کشاورزی در بسیاری از کشورهای جهان وجود داشته و در کشورهای پرجمعیت آسیا و خاور دور از شدت بیشتری برخوردار - FAO ، - 1956 بوده و مشکلات زیادی را به بار آورده است
یکپارچه سازی ْ مفهوم یکپارچه سازی در فرهنگ نامه ها با تعابیر گوناگونی ارائه شده است؛ ازجمله در فرهنگ کشاورزی ایران از یکپارچه سازی به معنی حفاظت یاد شده است ” گونیلی،“ 1363 ؟این واژه در فرهنگ عمید به معنای >درست،کامل،ونقیض تکه تکه< به کار رفته است
افتخاری به نقل از دایره المعارف بریتانیکا یکپارچه سازی را به معنی >>فرایندی که اراضی پراکنده را به یک واحد کامل » تبدیل میکند تعریف کرده است
طالب یکپارچه سازی را شیوه ای برای استفاده از ماشین آلات و ابزار جدید زراعی در سطحی از زمین می داند که باعث کاهش هزینه تولید و توسعه کشت های تجاری می شود ؟ از نظر وی کاربرد شیوه ها و فنون جدید کشاورزی در ارتباط مستقیم با سطح اراضی واحد بهره برداری است - طالب،. - 1367 از دیدگاه افتخاری یکپارچه سازی اراضی فرایندی از اصلاحات ارضی است که با تغییر در ساخت فضایی اراضی زراعی از طریق اصلاح مدیریت مزرعه، ضمن تحرک بخشی به اقتصاد روستایی، تحرک در ساختار نواحی روستایی و توسعه روستایی را تسهیل میکند
انواع یکپارچگی:
در یک دید کلی ، یکپارچه سازی اراضی را میتوان به لحاظ عاملین اجرای آن در دو طبقه کلی : -1 یکپارچه سازی خودجوش و -2 یکپارچه سازی غیر خودجوش، جای داد - حیدری،. - 1375 در یکپارچه سازی خودجوش عامل اصلی اجرا، کشاورزان ذیربط هستند . در اینجااصولاً مسئله به وسیله ی خود کشاورزان مطرح می شود و سایر اقدامات اعم از سازماندهی، ترغیب دیگران، جلب مشارکت افراد ذیربط در مراحل مختلف کار و روشهای مناسب یکپارچه سازی نیز با اتکای بر نیروهای داخلی روستا انجام می گیرد .
در یکپارچه سازی غیرخودجوش نقش عوامل غیر بومی بسیار تعیین کننده است . در اقداماتی که به ویژه طی دو د ههی اخیر در زمینه ی یکپارچه سازی اراضی در ایران صورت گرفته است، نقش عوامل بیرونی - دولتی - بسیار برجسته بوده است .به عنوان مثال ، در برنامه ی پنج ساله ی اول - 1368 در زمینه ی کشاورزی - توسعه - 1372پیش بینی شده بود که یک میلیون هکتار از اراضی کشاورزی کشور یکپارچه شود .
با آنکه در این برنامه، کشاورزان مشارکت فعالی داشتند ، اما سازماندهی و تمشیت امور بیشتر بر عهده ی دولت و عوامل اجرایی آن بوده است . این نوع از یکپارچه سازی در سال های اخیر بیشتر متداول بوده و در تعدادی از روستاهای کشور به اجرا در آمده است . به عنوان مثا ل، می توان از روستاهای استانهای مرکزی - وثوقی و نبیزاده،. - 1370، خراسان - حیدری و همکاران ،. - 1366 ، لرستان - حیدری و همکاران،. - 1369 و کرمانشاه - شهبازی، - 1367 نام برد.
پراکندگی اراضی یکی از معضلات بخش کشاورزی محسوب می شود، به طوری که کلیه صاحبنظران آن را یکی از موانع اصلی توسعه می دانند و در مقابل، از یکپارچگی اراضی به عنوان یکی از عوامل عمده دگرگونی در بخش کشاورزی یاد میکنند ؟در این زمینه، تقلیل هزینه های کشت و افزایش بازدهی محصولات کشاورزی از اهداف اساسی سیاستگذاران بخش کشاورزی است ؟نرخ بازگشت سرمایه در طرح های یکپارچه سازی متفاوت است، به طوری که در هلند نرخ بازگشت سرمایه 6 تا 15 درصد و در قبرس این نرخ 1 تا 22 درصد گزارش شده است
انواع پراکندگی:
انواع پراکندگی اراضی عبارتند از:
پراکندگی فیزیکی، پراکندگی فعالیت وپراکندگی اجتماعی.
پراکندگی فیزیکی به ویژگی های فیزیکی زمین مربوط است، در حالی که پراکندگی اجتماعی و پراکندگی فعالیت ها، نتیجه روابط تولیدی و اجتماعی است که به بهره برداری از زمین مرتبط است
عوامل مؤثر بر پراکندگی و تقسیم شدن اراضی کشاورزی
عبداالله زاده و کلانتری - - 1385 در تحقیقی تحت تحلیل عوامل مؤثر بر پراکندگی و تقسیم شدن اراضی کشاورزیعلل پراکندگی اراضی را در دو گروه طبقه بندی می کند - : 1 علل طبیعی و جغرافیایی - رودخانه، سیل، تپه و کوه، پستی و بلندی، دره، چشمه و دریاچه - ، - 2 علل اقتصادی و اجتماعی : عادت سنن و قوانین - ارث، اصلاحات ارضی و خرید و فروش … امنیت -
پراکنده بودن اراضی کشاورزی تاریخچه ای طولانی دارد .وجود اراضی پراکنده یک خصیصه مهم در نظام کشاورزی کشورهای کمتر توسعه یافته است
پراکندگی و کوچکی اراضی کشاورزی در روستاها مانعی در راه افزایش کارآیی تولید و باعث هدر رفتن نیروی کار زارع در رفت و آمدهای بین قطعات، ایجاد تنش های اجتماعی در مدیریت کشاورزی، افزایش هزینه استفاده از نیروی کار و مشکل استفاده مناسب از ماشین آلات را دنبال دارد
همچنین به علت نامنظم بودن ابعاد قطعات، کارآیی مدیریت آب - - McPherson,1982 و - Zhang at all,1996 - پراکندگی اراضی کشاورزی در دو مفهوم مختلف گروه بندی میشود . یک گروه شامل واحدهای بسیار کوچک است که بهره برداری از آنها منطقی نیست .گروه دیگر مربوط به تفکیک بیش از حد و پراکندگی فضای قطعات به شکل منفرد می باشد .بنابراین پراکندگی شامل اندازه مزرعه - مساحت زمین - و عدم تمرکز تعداد قطعات است
مؤلفه های پراکندگی اراضی - اندازه قطعات و تعداد آنها - در کارکرد یک نظام بهره برداری به عنوان یک پدیده نامطلوب متأثر از عواملی هستند که برای بررسی روشهای مناسب نیازمند آگاهی از این عوامل میباشد .عرضه و تقاضا دو عامل عمده در مورد پراکندگی و خرد شدن اراضی است.
- - Bently,1987 و . - McPherson,1982 - در مطالعه دیگری عواملی نظیر تناوب زراعی، موقعیت طبیعی زمین، اقتصاد خودمصرفی، افزایش جمعیت، ارث، خرید و فروش، وضع اراضی و کیفیت خاک زراعی، اعمال نفوذ مالکین و بخشش -های آنان در طول دوران قبل از اصلاحات اراضی به عنوان عوامل مؤثر بر تقسیم شدن و پراکندگی اراضی کشاورزی معرفی شده است
به طورکلی میتوان عنوان نمود که اندازه مزارع از یک کشوربه کشور دیگر و از یک محصول به محصول دیگر دارای مقدار خاصی است .ولی به هر حال تلفیق عواملی نظیر عوارض گوناگون طبیعی، تفاوت در حاصلخیزی خاک، دوری و نزدیکی به منبع آب و همچنین به مناطق مسکونی، اصلاحات اراضی،روش آبیاری، شیب زمین، نوع فعالیت، نوع زمین، الگوی کشت در بهره برداریها، تقسیم نسق زراعی بین وراث، انجام معاملات ملکی و استعداد و قابلیت اراضی از عوامل مؤثر در پراکنده و تقسیم شدن اراضی زراعی بوده است .چون شناخت پراکندگی اراضی کشاورزی، عوارض ناشی از آن وعوامل مؤثر بر آن می تواند در تأمین اهداف توسعه پایدار کشاورزی نقش داشته باشد
دلایل پراکندگی اراضی فارس را اختلاف در رعایت عدالت اجتماعی، ارث، تفاوت در مرغوبیت اراضی و دسترسی به آب، فاصله از روستا، کانالها و جاده ها، پستی و بلندی و تقسیم اراضی1341 دانسته اند .مشکلات پراکندگی اراضی شامل افزایش هزینه نیروی کار، تلفات وقت و آب، عدم امکان احداث منابع آب مستقل، هدر رفتن زمین برای مرز بندی، له شدگی محصول در اثر چرای دامها و کاهش درآمد است
مساحت اراضی با سازماندهی بنه قبل ازاصلاحات ارضی، ارث، رشد جمعیت، جهیزیه و اصلاحات ارضی از مهمترین عوامل مؤثر اجتماعی و فرهنگی پراکنش اراضی می باشند
معایب کوچکی و پراکندگی اراضی
پراکندگی زمین های کشاورزی بدون توجه به عامل بوجود آورنده آن موجب یک سری نارسایی ها و مشکلات در امر تولید می شود و هزینه های تولید را بالا می برد. پراکندگی زمین ها باعث می شود که بهره وری نیروی کار به سبب عدم امکان استفاده مطلوب از ماشین آلات و تجهیزات مدرن ، تنوع بیشتر محصولات و کاهش تخصص کشاورز و صرف بخش قابل توجهی از وقت مفید کشاورز جهت رفت و امد بین قطعات ؛ کاهش یابد.
در زمین های کوچک و پراکنده به دلیل آن که از یک سو ماشین های عظیم قدرت مانور زیادی را ندارند؛ و از سوی دیگر مدتی ار وقت مفید ماشین صرف رفت و امد بین قطعات و تنظیم ماشین برای عملیات در هر قطعه می گردد، کارایی ماشین بسیار کمتر از زمین های یکپارچه و وسیع خواهد بود. اتلاف بخشی از اراضی جهت مرزبندی یکی دیگر از معایت اراضی کوچک و پراکنده است.
دشواری و هزینه بالای مبارزه با آفات مشگل دیگر اراضی کوچک و پراکنده است. با مدرنیزه شدن کشاورزی برای از بین بردن حشرات از سموم دفع آفات بهره گیری می شود. در اراضی یکپارچه و وسیع با استفاد همزمان از سموم در جمیع مزرعه می توان تمامی جانوران موذی و مزاحم را از بین برد. در اراضی کوچک در صورتی که مزارع مجاور هم همگی در زیر کشت خاصی باشند از آنجایی که ممکن است که همگی زارعین مقارن با هم اقدام به سم پاشی ننمایند در موقع سم پاشی جانوران مزاحم به راحتی به مزارع مجاور رفته و در امان می مانند.اما اگر در مزارع همجوار انواع گوناگون بذرها کشت شده باشند
در این حالت مشگل جدی تر می شود. چه بسا بعضی از انواع کشت ها اصلا" احتیاج به سموم دفع افات نداشته باشند یا این که به نوع دیگری سم نیاز داشته باشند یا زمان سم پاشی ان با انواع دیگر متفاوت باشد. همگی این عوامل دست در دست هم داده و باعث می شود که سمپاشی در زمان های متفاوت صورت پذیرد. همانگونه که اشاره شد عدم تقارن زمانی در سم پاشی در مزارع پراکنده موجب می شود که هنگام سمپاشی یکی از قطعات ، حشرات و جانوران مزاحم به دیگر مزارع بروند و سم پاشی مفید فایده نباشد.
اتلاف آب جهت خیس نمودن جویبارهای بین قطعات و عدم امکان احداث منابع مستقل جهت تامین اب نیز از کاستی های زمین های پراکنده در مقایسه با اراضی یکپارچه بشمار می رود. افزایش هزنیه حمل و نقل و افزایش نزاع و درگیری زارعین با یکدیگر از معایب پراکندگی و کوچکی زمین های کشاورزی محسوب می شوند
