بخشی از مقاله
چکیده – در هر کشوری که از نظام پارلمانی پیروی میکند با اندکی اختلاف در وظایف و مسئولیتها، بودجه از چهار مرحله متمایز تشکیل میشود که مجموع این چهار مرحله را سیکل بودجه یا گردش بودجه مینامند. هرکدام از این مراحل در جهت افزایش کارآیی بودجه نقشآفرینانی دارد که در سیر حوادث و بازنگری در روشهای بودجهریزی نباید حیطه وظایف هرکدام خدشهدار شود؛ چون نظام مالیه کشور دارای منشأ قانونی است که محصول یک قرن تجربه است و صدالبته برای تجدیدنظر در آنها بایستی با استفاده از تمام ظرفیتهای علمی و به دور از سیاست زدگی بستر قانونی را فراهم کرد.
در غیر این صورت اصلاحات نهتنها فایدهای برای مردم نخواهد داشت، بلکه برای آنها هزینه خواهد داشت که یا بیکاری یا تورم را به جامعه تحمیل خواهد کرد و هر دو منشأ افزایش بیعدالتی و فساد و جرم و جنابت است. بنابراین، نظارت دقیق بر چگونگی اجرای بودجه از اهمیت خاصی برخوردار بوده و نقش مهمی در تحقق اهداف پیشبینیشده در بودجه و برنامههای دولتی خواهد داشت لذا، در این پژوهش بر آنیم تا به آسیبشناسی ساختار نظارتی قوه مجریه بر بودجه بپردازیم.
-1 مقدمه
هدفصرفاً سادهسازی باشد، بلکه باید مکانیسمی فراهم شود که دولت بر اساس اصول متعدد قانون اساسی بهویژه در ابعاد امکان نظارت بر روند کار و ارزیابی بر نتیجه هر برنامه مقدور باشد. نظارت همواره از اصلیترین دغدغهها بوده است و در قوانین اقتصادی و رعایت حقوق مردم در اصول 3، 29، 31، 43، 51، 52 کشورها مورداشاره و تأیید قرارگرفته است. در کشور ما این امر درو 126 تکالیف خطیری دارد که باید با بسیج کلیه امکانات خود اصول متعددی از قانون اساسی اشاره گردیده است همچون اصل برای ایجاد محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی، آموزش 55، 09، 171 و... که میتوان به آنها اشاره نمود.
در این راستا و رایگان، مشارکت مردم در تعیین سرنوشت سیاسی، اقتصادی، با توجه به پذیرش اصل تفکیک قوا در ایران و وظایف هر قوه بهویژه اجتماعی و فرهنگی، رفع تبعیضات ناروا و ایجاد امکانات عادلانه قوه مجریه که بیشترین حجم مبادلات اقتصادی، اجتماعی و برای همه و برطرف ساختن هرگونه محرومیت، برخورداری از فرهنگی را در درون خود جایداده و بالطبع از نظر مادی و مالی تأمین اجتماعی، داشتن مسکن متناسب با نیاز اقدام کند و بستر منابع متعددی را در اختیار دارد، نظارت قوه مجریه که نظارتی این اقدامات از طریق بودجه فراهم میشود. بانیان تنظیم قانون درونی و خودبهخود است جلوهگر مورد اهمیت است.
باید گفت که اساسی بر این اصل اساسی که مردم در رأس امور هستند و حقوق نظارت بر خود از اصلیترین عوامل پیشگیری از نقض قوانین و اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دارند، در تدوین قانون درنتیجه حسن اجرای آن هست که قوه مجریه به طرق و مسائل اساسی به این اصل مهم تأکیددارند که باید دولت در مقابل متعدد و متفاوتی به این امر میپردازد.
نظارت بر اجرای بودجه مطالبات مردم پاسخگو باشد. اصل 122 قانون اساسی مقرر میدارد که رئیسجمهوری در حدود اختیارات و وظایفی که بهموجب قانون مرحله چهارم و آخرین مرحله از فرآیند بودجه است، تنظیم و نظارت بودجه دو مرحله متمایز از مراحل چهارگانه گردش بودجه اساسی و یا قوانین عادی به عهده دارد در برابر ملت و رهبر و را تشکیل میدهند اما کنترل بودجه تا حد قابلتوجهی به چگونگی تنظیم برنامه ارتباط دارد - رشیدی، . - 4-3 :1395
-2 مفهوم لغوی و اصطلاحی نظارت
برای معادل واژه نظارت در زبان انگلیسی واژههایی چون overseeing,monitoring supervision stewardship, control,insection review و... بیانشده است - اخوان کاظمی، . - 21 :1391 دهخدا، نظارت را چنین تعریف کرده است: »نظر کردن و نگریستن به چیزی، مراقبت و در تحت نظر و دیده-بانی داشتن کاری« - دهخدا، . - 233 :1339 از دیدگاه مدیریت نیز، کنترل تلاش منظمی است در جهت رسیدن به اهداف استاندارد، طراحی سیستم بازخورد اطلاعات، مقایسه اجزای واقعی با استانداردهای از پیش تعیینشده و سرانجام تعیین انحرافات احتمالی و سنجش ارزش آنها بر روند اجرایی که دربرگیرنده حداکثر کارایی است - رضاییان، . - 238 :1395
-3 اهمیت کنترل و نظارت
واقعیت این است که مدیران نمیتوانند از چگونگی کار در واحدها آگاهی یابند، مگر اینکه بتوانند فعالیت در حال انجام را کنترل کرده و عملکرد واقعی را با استاندارد مطلوبشان مقایسه کنند. یک سیستم کنترل اثربخش میتواند اطمینان بدهد که فعالیتها به شیوههایی که منجر به دستیابی به اهداف سازمانی میشوند، در حال اجرا هستند. معیاری که اثربخشی این سیستم را تعیین کند، این است که این سیستم تا چه حد دستیابی به اهداف سازمانی را تسریع میکند .
هرقدر سیستم کنترل در این امر موفقتر باشد، اثربخشتر است - رابینز و دیسنزو، . - 400 :1394 میتوان برنامهریزی کرد، میتوان یک ساختار سازمانی ایجاد کرد که بتواند به شکلی مناسب دستیابی به اهداف را تسریع نماید و نیز میتوان کارکنان را هدایت کرد و موجب انگیزش آنها شد اما تضمینی وجود ندارد که فعالیتها واقعاً بر طبق برنامه و همانگونه که هدف مدیران است، انجام گیرند؛ بنابراین، کنترل اهمیت دارد، زیرا حلقه نهایی زنجیره کارکردی مدیریت است.
بههرحال ارزش کارکردی کنترل در وهله اول در رابطه آن با برنامهریزی و فعالیت-های تفویض شده است. گفتیم که »اهداف«، اساس برنامهریزی هستند و جهت مشخصی را به مدیران ارائه میکنند؛ اما صرف تعیین اهداف یا پذیرش آنها از سوی کارکنان، تضمینی بر این امر نیست که عملیات موردنظر به انجام رسیده است. یک مدیر اثربخش باید پیگیری کند تا اطمینان یابد که عملیاتی که به نظر میرسد دیگران در حال انجام آن هستندواقعاً، انجام میگیرد و اهدافی که به نظر میآید درصدد دستیابی به آنها هستند، واقعاً به دست میآید - رابینز و دیسنزو، . - 402 :1394
-4 انواع نظارت
مدیران بنا به تشخیص خود و با توجه به شرایط و مقتضیات سازمان، از انواع روشهای نظارت استفاده میکنند. با در نظر گرفتن معیارهایی نظیر »زمان نظارت«، »جایگاه نظارت« و »میزان نظارت « میتوان دستهبندیهای مختلفی را برای نظارت در نظر گرفت که در آنها »روشهای نظارت مقطعی در برابر روشهای نظارت مستمر«، »روشهای نظارت متمرکز در برابر روشهای نظارت غیرمتمرکز« و »روشهای نظارت کمی در برابر روشهای کیفی« مطرح میشوند - رضاییان، . - 497 :1395
نظارت استطالعی: نظارت استطالعی بدین معنا است که نمایندگان مردم در مجلس حق دارند از چگونگی روند کار نهادهای اجرایی و قضائی اطلاع داشته باشنداین. آگاهی توسّط اطلاعات مردمی،تذکّر،سؤال و تحقیق و تفحّص به دست میآید که در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران پیشبینیشده است . مجلس حق تحقیق و تفحص در تمام امور کشور، حتی نهادهای زیر نظر رهبری بهاستثنای نیروهای مسلح را دارد - کریمی نیا، . - 40 :1392
نظارت استصوابی: یک نوع نظارت این است که ناظر از اختیارات لازم برای پیشگیری از تخلفات و جلوگیری از تقلب در انتخابات برخوردار باشد. در این قسم، ناظر در تمام مراحل تصمیم-گیری حضورداشته و بر جریان امور کنترل دارد و اعمال مجری بدون تأیید و تصویب او اعتبار ندارد. بنابراین، در این نوع نظارت، ناظر خود تصمیم میگیرد و رأی او قطعی است. این نوع نظارت را در اصطلاح، نظارت »استصوابی« میگویند - همان: - 39
نظارت درونی: نظارتی است که توسط قوه مجریه در داخل و بهوسیله خودش و بهمنظور اطمینان از اجرای صحیح قانون صورت میگیرد. این نوع نظارت را نظارت اداری نیز مینامند. - عمید 1389، همان: . - 78
نظارت بیرونی: نظارت بیرونی، نظارتهایی هستند که از سوی شخص یا مقام یا سازمانی بر اعمال شخص یا مقام یا سازمان دیگر اعمال میشوند. نظارتی است که توسط سایر قوا بر قوه مجریه بهمنظور اطمینان از اجرای صحیح قانون بودجه صورت میگیرد. نظارت بیرونیمعمولاً به دو نوع نظارت قضایی و نظارت پارلمانی تقسیم میشود - همان - .
نظارت آیندهنگر: در این نوع کنترل، بر اساس پیشبینی نتایج عملیات، قبل از اجرای آن، برنامههای اصلاحی مناسبی تنظیم میشود. این روش کنترل هنگامی قابلاستفاده است که امکان دسترسی سریع به اطلاعات دقیق وجود داشته باشد و بتوان تغییرات احتمالی در شرایط محیطی و میزان پیشرفت احتمالی در عملیات را بهموقع پیشبینی کرد - همان: . - 8
نظارت حال نگر: در این شیوه، عملیات هر مرحله از برنامه، در زمان اجرای آن تحت کنترل قرار میگیرد و تلاش میشود تا در حین اجرای عملیات، عملکردهای انحرافی اصلاح گردد و از وقوع خطاهای بیشتر جلوگیری شود - همان - .
نظارت گذشتهنگر: در این روش، پس از پایان یافتن عملیات، با بررسی نتایج آن، میزان انحراف از برنامه مشخص میشود. معمولاً نتایج حاصل ازاینگونه نظارتها برای اقدامات یا برنامهریزیهای بعدی مورداستفاده قرار میگیرد - همان - . باشند تا بتوان آنها را در زمان مقرر - ضربالاجل دقیق - سنجید یا اندازهگیری کرد. اگر هدفها با عبارتها و کلمات دقیق و سنجیده بیان شوند، میتوان بهراحتی آنها را ارزیابی کرد و به استانداردها و روشهای قابلسنجش تبدیل کرد و بر آن اساس عملکردها را اندازهگیری نمود - استونر و فریمن، . - 1258 :1393
سنجش عملکرد:مدیران معمولاً چهار منبع اطلاعاتی را برای سنجش عملکرد واقعی به کار میگیرند که عبارتاند از: مشاهده شخصی، گزارشهای آماری، گزارشهای شفاهی و گزارشهای کتبی. هر یک از این منابع، نقاط قوت و ضعفی ویژه خویش دارند، درهرحال مجموعهای از این منابع است که موجب افزایش درونداده و افزایش احتمال کسب اطلاعات قابلاعتماد میشود - رابینز و دیسنزو، . - 403 :1394
تطبیق عملکرد با استاندارد: این مرحله تا حد زیادی در فرآیند کنترل، آسانترین مرحله است. در دو مرحله اول، مسائل پیچیده تا حد زیادی حل میشوند. اینک باید نتایج بهدستآمده را با هدفهای موردنظر یا استانداردهای از پیش تعیینشده مقایسه کرد. اگر عملکرد با استاندارد مطابقت نماید، مدیر چنین میاندیشد که »همهچیز تحت کنترل است - همان،. ص . - 404
انجام اقدامات اصلاحی: اگر عملکرد کمتر از استاندارد تعیینشده باشد و تجزیهوتحلیل امور نشان دهد که باید دست به اقداماتی زد، این مرحله الزامی میشود؛ یعنی باید اقدامات اصلاحی به عمل آورد. امکان دارد اقدام اصلاحی مستلزم تغییر در یک یا چند فعالیت سازمان باشد یا شرکت مجبور شود که در استانداردهای از پیش تعیینشده تجدیدنظر نماید - همان: . - 404
-5 فرایند نظارت و کنترل
بررسی تعاریف نظارت بیانگر آن است که نظارت دربردارنده چهار مرحله »تعیین استاندارد برای نظارت«، »مقایسه عملکرد با استانداردها«، »تشخیص انحرافها و بررسی علل بروز آنها« و »تنظیم و اجرای برنامههای اصلاحی« است که به هرکدام جداگانه میپردازیم. تعیین روش و استاندارد برای سنجش عملکرد: باید هدفهایی که در فرآیند برنامهریزی تعیین میشوند کاملاً دقیق و مشخص
-6 نحوه کیفیتبخشی به فرآیند نظارت و کنترل
یکی از پیشزمینههای اصلی برای نیل به کارایی و اثربخشی مدیریت، توجه به موضوع کیفیت است. کیفیت به تعریف دراکر این است که مشتری پس از خرید کالا یا خدمت مجدداً برای آن مراجعه کند. در واقع رضایتمندی مخاطب و رغبت او به پیگیری خدمت نشاندهنده داشتن کیفیت است؛ اما در مواردی، مانند خدمات پلیس یا شهرداری یا سایر ادارات منحصربهفرد دولتی - که مردم چارهای جز مراجعه به آنها ندارند -
