بخشی از مقاله
-1چکیده
رودخانه های دارای الگوهای متفاوتی هستند که شامل رودخانه های تک کانالی مانند الگوی مستقیم و پیچانرودی و رودخانه های چند کانالی مانند الگوی شریانی و رودخانه های با کانال های بهم پیوسته - آنابرنچینگ و آناستوموسینگ - رودخانه های با الگوی چندکانالی هستند. رودخانه کارون در مسیر خود از سرچشمه تا انتها دارای الگوهای متفاوتی می باشد. در این مطالعه با استفاده از تصاویر ماهواره ای گوگل ارث انواع کانال رود در مقیاس بازه و واحدهای ژئومورفیک کانال بررسی شد.
مسیر رودخانه به 3 بازه تقسیم شد و نتایج نشان داد که از محدوده مورد مطالعه که از ملاثانی تا روستای مقطوع می باشد، رودخانه دارای کانال های مستقیم، شریانی و پیچانرودی می باشد. همچنین رودخانه متحمل تغییرات و جابه جایی های زیادی بوده است. اشکال ژئومورفیک کانال در محدوده مورد نظر شامل اشکال ژئومورفیک بستر کانال، اشکال میان کانالی، واحدهای متصل به کرانه رود و اشکال موجود در دشت سیلابی می باشد. با استفاده از واحد های ژئومورفیک در مقیاس بازه می توان اطلاعاتی در خصوص محیط رسوبی، تاریخچه سیل و تکامل ژئومورفیک رودخانه ارائه داد.
-2مقدمه
مطالعه تغییرات مورفولوژیک رودخانه ها و رابطه آن با عوامل تأثیر گذار طبیعی و انسانی به طور گسترده ای به عنوان یک ابزار مفید به منظور مشخص نمودن روند تکاملی رودخانه ها و برنامه ریزی درست برای حفاطت و بازسازی رودخانه ها شناخته شده است. - کریکی و همکاران، . - 2015 یکی از راههایی که میتواند به شناخت هر مسئلهای کمک کند، طبقهبندی آن بهصورتی است که هر طبقه، خواص متمایز و خاص خود را داشته باشد.
بر همین اساس، رودخانهها نیز به صور مختلف طبقهبندیشدهاند. برای شناخت الگوی رودخانه بر اساس معیارهای متفاوت تقسیمبندیهای مختلفی از رودخانهها به عمل میآید. نانسون و هانگ - - 1999 الگوهای کانالی را به چهار طبقه شامل مستقیم،پیچانرودی، شریانی و آناستوموسینگ طبقه بندی نمودند. ممکن است هر سه شکل یادشده را در قسمتهای مختلف رودخانه مشاهده نمود. الگوی مستقیم برای رودخانههایی که دارای راستاینسبتاً مستقیم هستند عمومیت دارد.
در این الگو رودخانه یا دارای شیب طولی بسیار اندکی است که در نتیجه میتواند سرعتهای فرسایشی را به وجود آورد و یا دارای آن چنان شیبهای طولی تندی است - مانند رودخانههای کوهستانی - که سرعتهای بسیار زیاد در رودخانه به وجود میآورد. لئوپلد و ولمن - 1957 - به طور قراردادی فرض کردند که رودخانه هایی که دارای ضریب خمیدگی بزرگتر از 1/5 هستند، از نوع پیچانرودی بوده و کوچکتر از 1/5 رودخانه دارای الگوی مستقیم می باشند. در واقع انتقال از الگوی مستقیم به پیچانرودی، ضریب خمیدگی1/5 می باشد. در الگوی شریانی رودخانهها مسیر جریان به صورت چند شاخه است و در مجاری متعدد و کم عمق جریان دارد.
این مجاری به صورت متقاطع بوده و در بستر عریض خود توسط جزایر آبرفتی از یکدیگر جداشدهاند. در واقع حد فاصل آخرین مرحله از الگوی مستقیم و الگوی پیچان رودی میباشد.الگوهای آناستوموسینگ یک زیرگروه خاص از کانال های آنابرنچینگ به کار می رود که کم انرژی با رسوبات ریزدانه و ارگانیکی است. در این رودخانه ها به واسطه شیب کم ، قدرت مخصوص جریان کم می باشد.
الگوی پیچانرودی فراوان ترین الگوی رودخانه ای، بر پایه شکل پلان رودخانه، می باشد. به طور کلی رودهای پیچانرودی دارای انحناهای منظم هستند که پلان سینوسی دارند و بستر آنها دارای پیچ های متعددی به شکل S می باشد. موقعیت بستر نیز تغییر پذیر بوده و شکل خود را در امتداد پایین دست با تغییر مسیر خود تنظیم می نمایند. مجموعه اشکال بستری که سازنده یک بازه رودخانه ای هستند، واحد ژئومورفیک نام دارند.
عوامل کنترل کننده ای چون موقعیت دره،طبیعت مواد بستر کناره و پوشش گیاهی کناره در کانال به ویژه در مقیاس بازه باعث تنوع زیاد و گسترده اشکال ژئومورفیک رودخانه ای می شوند.اشکال ژئومورفیک رودخانه ای بر اساس موقعیت استقرارشان نسبت به کانال رود به چهار گروه تقسیم می شوند که عبارتند از: اشکال ژئومورفیک بستر کانال، اشکال میان کانالی، واحدهای متصل به کرانه رود و اشکال موجود در دشت سیلابی.با استفاده از واحد های ژئومورفیک در مقیاس بازه می توان اطلاعاتی در خصوص محیط رسوبی، تاریخچه سیل و تکامل ژئومورفیک رودخانه ارائه داد.
- حسین زاده و همکاران: . - 1390 برتولدیٌ و همکاران - 2010 - در مطالعهای نقش تغییرات مورفولوژیکی حادث شده بهوسیله جریانهای عادی و سیلابی را در رودخانه تاقلیمانتوٍ در ایتالیا مورد بررسی قرار دادهاند. آنها نشان دادند که وقتی جریان معمولی در رودخانه وجود دارد، بستر رودخانه نسبت به نوع جریان منطبق میگردد و اشکال مورفولوژیکی منطبق با آن جریان شکل میگیرد؛ اما تغییرات موفولوژیکی حادث شده بهوسیله 6 سیلابنسبتاً بزرگ چشمگیر بوده و تغییرات بزرگی در مقطع عرضی بستر بعد از وقوع هر سیل رخداده است.
کریکیَ و همکاران - 2015 - به بررسی تغییرات مورفولوژیکی رودخانه تارو در شمال ایتالیا در دو قرن اخیر پرداختند. به طور کلی با بهره گیری از تجزیه و تحلیل پارامترهای مورفولوژیک و مستندات تاریخی مثل نقشه و عکس های هوایی، شناسایی تغییرات کانال نشان داد که بیشترین تغییرات را انسان ایجاد کرده است و باعث تنگ شدگی مقطع کانال رودخانه به دلیل استفاده از بستر رودخانه برای مقاصد کشاورزی و صنعتی، ساخت پل های متعدد و ساحل سازی شده است.. رودخانه کارون با آورد سالیانه حدود 22 میلیارد متر مکعب و دبی لحظه ای 736 متر مکعب در ثانیه یکی از پر آب ترین رودخانه های ایران محسوب می شود که حوضه آبریز آن در استان های خوزستان، لرستان، چهارمحال بختیاری و کهکیلویه و بویر احمد واقع شده است.
حدود منطقه مورد مطالعه، بین 31 تا 31 25 عرض شمالی و 48 30 تا 48 50 طول شرقی در جلگه هموار خوزستان واقعشده است. ازلحاظ ساختمانی جزء واحد زاگرس چین نخورده ولی ازنظر زمینساخت ورقهای بخشی از صفحه عربستان محسوب میشود - علائی طالقانی:. - 1384 سازند های کنگلومرای بختیاری پلیوسن، سازند آغاجاری - مارن، سیلت و ماسهسنگ - اولیگوسن میوسن و آبرفت کواترنر سازندهای زمینشناسی منطقه مورد مطالعه را تشکیل میدهند - نقشه زمینشناسی 1:250000 اهواز - . بازه مورد مطالعه از رودخانه کارون به طول تقریبی 110 کیلومتر از بالادست شهر اهواز یعنی شهر ملاثانی شروع میشود و تا پاییندست شهر اهواز به روستای مقطوع منتهی میگردد - شکل . - 1
-3مواد و روشها
در این مطالعه ابتدا به منظور بررسی الگوی رودخانه با استفاده تصاویر ماهواره ای گوگل ارث سال 2016 مسیر رودخانه ترسیم شد و سپس با استفاده از شاخص های تعریف شده و استفاده از ضریب پیچاندرودی لئوپلد و ولمن الگوی رودخانه مشخص گردید. همچنین به منظور بررسی اشکال ژئومورفیک رودخانه پس از مشاهده های میدانی، با استفاده از تصاویر ماهواره ای بوسیله نرم افزار GIS واحدهای های ژئومورفیک رودخانه شامل اشکال ژئومورفیک بستر کانال، اشکال میان کانالی، واحد های ژئومورفیک متصل به کرانه رود و اشکال موجود در در دشت سیلابی استخراج شد.
4 -بحث و نتایج
با توجه به بررسی تصاویر ماهواره ای و عکس های هوایی و بررسی رفتار مورفولوژیکی رودخانه و نحوه تشکیل اشکال ژئومورفیک رودخانه محدوده مورد مطالعه به 3 باز تقسیم شد. این بازه ها طوری انتخاب شدند که هرکدام در یک طبقه رودخانه ای قرار گرفته و از نظر فرسایش ، رسوبگذاری و واحد های ژئومورفیک از یک الگوی خاص پیروی می کنند.
بازه اول ملاثانی تا ویس: رودخانه کارون از ملاثانی تا ویس به طول تقریبی 12 کیلومتر در یک م سیر م ستقیم قرار دارد. که وجود محدوده م ستقیم با این طول در رودخانه پیچانرود ب سیار نادر می با شد. اما با توجه به وجود آثار قدیمی م سیر رودخانه در حدود 6 کیلومتری از سمت غرب مسیر کنونی می توان گفت که رودخانه از موقعیت قدیمی خود تغییر مسیر داده و وارد مسیر مستقیم کنونی خود شده است. با توجه به دست ساز بودن شاخه گرگر - دوره ساسانیان - که در بالادست مسیر قرار دارد.
