بخشی از مقاله
چکیده
هدف این تحقیق تعیین گروه های جامعه شناختی گونه شمشاد در تودههای طبیعی و دست نخورده شمشاد در دو استان مازندران و گلستان است. برای این منظور داده های مربوط به پوشش گیاهی از سطح 442 رولوه به مساحت 400 متر مربعی با تاکید بر اصل توده معرف برداشت شد.
برای طبقهبندی جوامع گیاهی نخست از روش TWINSPAN اصلاح شده استفاده شد. سپس گروههای حاصله به جدول سنتز جامعهشناختی براون-بلانکه منتقل شدند تا با جابجایی رولوهها با هدف افزایش تمایز فلوریستیکی گروههای گیاهی اولیه با تاکید بر حضور گونههای معرف، جوامع گیاهی نهایی معرفی شدند.
برای هریک از جوامع گیاهی نهایی، تعیین گونههای معرف با استفاده از نتایج شاخص اجتماعپذیری فی بر مبنای دادههای کیفی حضور- غیاب گونهها و با رعایت تعدیل شدن اندازه گروهها به تفکیک هر سطح طبقهبندی انجام شد. نتایج نشان داد اجتماعپذیری بالای شمشاد با انواع گونههای گیاهی از جنگلهای هیرکانی با سرشت متفاوت بومشناختی سبب شد تا سین تاکسونهای مختلف شمشاد مشتمل بر 1 زیررده گیاهی به همراه 2 راسته، 1 زیر راسته، 4 اتحادیه، 4 زیر اتحادیه، 11 جامعه، 16 زیرجامعه و 10 واریانت گیاهی با ترکیب گونههای معرف متمایز در سطح جنگلهای هیرکانی قابل ارائه باشد.
مقدمه
طبقهبندی پوشش گیاهی یکی از موضوعات مهم بومشناسی گیاهی است که بر اساس آن گروههای گیاهی مشتمل بر گیاهانی با سرشت و نیازهای مشابه اکولوژیک که در طبیعت کنار هم مستقل هستند شناسایی و تفکیک میشوند
اهمیت این امر در علوم پوشش گیاهی به حدی است که بدون طبقهبندی وششگیاهی شناخت مناسبی از ویژگیهای آن حاصل نمیشود
مطالعه گروههای گیاهی موضوع دانش ویژهای به نام جامعهشناسی گیاهی است که بر اساس تجزیه و تحلیل ترکیب گونهای پایهریزی شده است
جامعه گیاهی را به عنوان مجموعهای از گونههای گیاهی با ترکیب گونهای مشخص که یک اجتماع خاصی را با حضور گونههای معرف خود به وجود میآورند تعریف میکند
شناخت گونه های معرف در شناسایی و تعیین محدوده جوامع گیاهی طبقهبندی شده در سطح یک رویشگاه بسیار مفید بوده و تجزیه و تحلیل آنها برای سازماندهی اجتماعات در طبقهبندی سلسله مراتبی سنتز جدولی براون-بلانکه از اهمیت بالایی برخوردار است
روش جامعهشناختی براون- بلانکه که به عنوان یک روش تجربی طبقهبندی پوشش گیاهی محسوب میشود به دلیل مشکلات اشتباه در نمونهبرداری - عدم رعایت اصل توده معرف - و عدم شفافیت فرآیند طبقهبندی - عدم قانونمندی و شفافیت - همواره مورد انتقاد شدیدی قرار داشته، بنابراین از آن به عنوان یک هنر بجای یک روش علمی یاد میکنند
امروزه با توسعه علوم رایانه و در نتیجه بهرهگیری از روشهای عددی چند متغیره در فرآیندهای طبقهبندی پوششگیاهی تلاش برای کاهش عامل ذهنیت - یا تجربه که در روش سنتز جدولی براون- بلانکه مطرح است - در توصیف پوشش گیاهی به منظور درک هرچه صحیح تر روابط پوشش گیاهی و عوامل محیطی با استفاده از معیارهای واضح و روشن مطرح هست
البته آنچه که کاربرد روش طبقهبندی مبتنی بر تجربه براون - بلانکه را نسبت به روشهای عددی طبقهبندی پوشش گیاهی برجستهتر میسازد این است که در روش براون- بلانکه هر گونه اشکال یا پیچیدگی در فرآیند طبقهبندی بر اساس تجربه محقق - آگاهی که محقق در مورد رفتار گونهها نسبت به تغییرات خصوصیات محیطی رویشگاه دارد - قابل رفع بوده ولی چنین قابلیتی در روشهای عددی وجود ندارد. ضمن اینکه نتایج طبقهبندی عددی در مقیاسهای بزرگ بدون اتکا به دانش تجربی با خطا همراه است
شمشاد از معدود درختان پهنبرگ همیشه سبز جنگلهای هیرکانی با دیرزیستی بالا - بالغ بر 500 سال - است و علیرغم تولید چوب باارزش، متأسفانه همواره مورد بیتوجهی قرارگرفته و سطوح وسیعی از جنگلهای آن ناآگاهانه یا از روی سودجویی توسط گروههای مختلف جامعه نابود شده است. تا اینکه امروزه به دلیل کاهش چشمگیر جنگلهای آن و بروز بیماری سوختگی شمشاد Box blight در لیست گونههای در معرض خطر1 جنگلهای خزری قرار دارد
هرچند تاکنون مطالعات پراکندهای در خصوص معرفی برخی جوامع گیاهی شمشاد در نقاط مختلف جنگلهای هیرکانی ارائه شده است اما لزوم انجام یک تحقیق جامع به منظور شناخت دقیق گروه گونههای جامعهشناختی شمشاد در این ناحیه رویشی احساس میشود. این تحقیق در نظر دارد تا بر مبنای یک روش نمونهبرداری پایه و تجزیه و تحلیل عددی جامعهشناختی گیاهی با تاکید بر ایده گونههای معرف، جوامع گیاهی شمشاد هیرکانی در دو استان مازندران و گلستان را به صورت تفصیلی ارائه دهد.
منطقه مورد مطالعه
در این پژوهش رویشگاه های مهم شمشاد هیرکانی از منطقه حفاظت شده چشمه بلبل بندرگز استان گلستان به عنوان شرقی ترین ناحیه پراکنش این گونه در جنگل های هیرکانی تا جنگل های لیره سر تنکابن در استان مازندران نمونه برداری شدند. این رویشگاه ها در بازه ارتفاعی بین 50 متر از سطح دریا - پارک جنگلی سی سنگان - تا 1750 متر از سطح دریا - جنگل های فریم سوادکوه - و به عنوان مرتفع ترین رویشگاه شمشاد در جنگل های هیرکانی، قرار داشتند. به طور کلی در رویشگاه های مزبور تعداد 442 رولوه 400 - مترمربعی - ثبت شد.
نمونه برداری پوشش گیاهی
مطالعه پوشش گیاهی به روش براون- بلانکه معروف به روش رولوه Braun-Blanquet - ، - 1964 انجام شد. اندازه رولوهها مطابق اندازه قطعهنمونه پیشنهادی برای مطالعه پوششهای جنگلی نواحی معتدله 400 مترمربع 20 20 - متری - در نظر گرفته شد
در هر یک از رولوه ها لیست کلیه گونه های گیاهی به همراه درصد تاج پوشش آنها بر اساس مقیاس وان درمارل با کمی تغییر :0 - غایب، 0- 1 :1، 1- 2/5 :2، 2/5-5 :3، 5- 12/5 :4، - 25 :5 12/5، 25-50 :6، 75-50 :7 و 75-100 :8 درصد - ثبت شد. در نهایت بانک اطلاعاتی شمشاد هیرکانی در دو استان گلستان و مازندران با 442 پلات و 89 گونه تشکیل شد. در هر رولوه خصوصیات محیطی شیب دامنه، جهت شیب، ارتفاع از سطح دریا و موقعیت جغرافیایی به ترتیب با استفاده از شیب سنج، قطبنما و سامانه تعیین موقعیت جهانی یا GPS ثبت گردید.
طبقهبندی جوامع گیاهی
برای طبقهبندی جوامع گیاهی نخست گروههای گیاهی اولیه با استفاده از روش TWINSPAN اصلاح شده2 - اسماعیلزاده و همکاران، - 1394 تعیین شدند. جوامعگیاهی نهایی بر اساس حضور و مرتب سازی گونههای معرف در تابلوی جامعهشناسی براون- بلانکه Muller-Dombios - و Ellenberg، - 1974 تعیین شدند. برای این منظور گروه-های اولیه وارد سنتز جدولی براون - بلانکه شده و در این جدول با جابجایی قطعاتنمونه که شامل گونههای معرف مشابه باشند، گروههای جامعهشناختی یا سینتاکسونها شکل گرفتند
پس از تفکیک و تمایز گروههای جامعهشناختی، وفاداری گونهها به گروههای مزبور با استفاده از نتایج شاخص اجتماع-پذیری فی Chytry - و همکاران، 2002؛ Sokal و Rohlf، - 1995 - با رعایت تعدیل شدن اندازه گروهها - بر مبنای دادههای کیفی حضور- غیاب گونهها به تفکیک هر سطح طبقهبندی انجام شد. در نهایت نامگذاری گروهها با استفاده نام گونه غالب در هر گروه - گونهای که حاوی بالاترین درجه فراوانی و درصد تاجپوشش میباشند - و گونهمعرف - گونه ای که حاوی بالاترین درجه وفاداری به یک گروه میباشد - انجام شد. تمامی مراحل سنتز جدولی بروان بلانکه به همراه تحلیل گونه معرف در نرم افزار Juice انجام شد.
نتایج
در نتیجه اجرای تحلیل TWINSPAN اصلاح شده بر مبنای تابع تنوع واریانس کل و با استفاده از مقادیر درصد تاج-پوشش 89 گونه بانک اطلاعاتی پوشش گیاهی شمشاد در سطحقطع هفتم، تعداد 21 اجتماع گیاهی اولیه طبقهبندی میشود.
