بخشی از مقاله
چکیده
کودک نماد یگانگی با طبیعت است. کودکی سرآغاز راهی است؛ رودی که در بستری گام برمی دارد و به سوی سرمنزلی در حرکت است و این بستر همان جوهره وجود، همان طبیعت و همان فطرت است. کودک از آغاز راه می آموزد بدون آنکه معلمی داشته باشد آموزگارش طبیعت است. [1] کودکان و نوجوانان، آینده سازان سرزمین ما هستند.
رشد ایده آل امروز آنان هدف همه تلاشهایی است که برای داشتن جامعه ایده آل فردا انجام میدهیم. فرآیند آموزش و پرورش کودکان و نوجوانان در محیط اتّفاق میافتد و مسلّماً معماران به عنوان طرّاحان فضا در خلق این محیط تأثیرگذارهستند. توجّه به ویژگیهای کیفی کهاز مؤلّفه های حائز اهمّیّت در طرّاحی فضاهای آموزشی است، میتواند نقش به سزایی در بهبود فرآیند آموزش و نیز پرورش و تربیت ایفا نماید.
وجود امنیّت«»از معیارهای کیفی مهم در طرّاحی فضا برای کودکان و نوجوانان میباشد و در کنار سایر عوامل میتواند به دنبال خود »احساس تعلّق خاطر« نسبت به فضا را به همراه داشته باشد، احساس تعلّقی که باعث شود نوجوان فضا را دوستداشتنی تلقّی نماید، تا بتواند در محیط بماند و حضورش استمرار داشته باشد، حضوری که بعد از گذشت سالها، بخشی از تاریخ زندگی و هویّت وی را رقم بزند.
محیط مدرسه باید محیطی محرک برای خلاقیت کودک باشد. نیازهای کودکان که هم شامل آموزش است وهم پرورش، حتما باید در طراحی ها مد نظر قرار گیرند.
مدرسه محل زندگی مشترک کودکان است. پویاترین تعاملات آنان در فضایی صورت می گیرد که به قید برخورداری از کامل ترین ویژگی های یک زیستگاه خانه دوم نام می گیرد. با توجه به این مسئله باید امنیتی را در فضای مدارس ایجاد کنیم تا حس تعلق خاطر نسبت به این مکان ایجاد شود و اگر این فضا برای آنان دوست داشتنی باشد تلاش می کنند تا زندگیشان بر اساس الگوی مدرسه باشد.
مقدمه
معماری، هنری است که در پس ظاهر خارجی، حاوی معنایی موثر ومهم در جهت ساماندهی هدفی کاربردی است. استفاده از مفاهیم معماری ایرانی به شکلی نوین به منظور شرح مفاهیمی ارائه شده است که از این طریق می توانیم باعث ایجاد رابطه وتأثیرگذار ی فضای آموزشی بر مخاطب شویم که این مسأله ازمهم ترین ویژگی های فضای آموزشی است.
فضاهای آموزشی یکی از حوزه های معماری محیطی هستند که نقش عمده ای را در توسعه یک جامعه ایفا می کنند و همانطور که منتقد معروف هرمان هرتز برگر معتقد است یک مدرسه به دلیل تعلق به افراد بیشمار و نقش های اجتماعی متفاوت موضوع قابل توجهی در طراحی معماری است.
اگر محیط آموزشی بخواهد زمینه ای ثمربخش برای نسل آینده باشد محیط و ساختمانهایش می بایست خلاقانه باشد نه تقلیدی. [4] اهمیت معماری مدارس بر کسی پوشیده نیست چرا که تاثیر معماری به رفتار افراد وآموزش کودکان از مدتها پیش امری شناخته شده است.
مدارس باید به گونه ای باشند تا از هر لحاظ به نیازهای جسمی، روانی و اجتماعی دانش آموزان پاسخ دهند در آموزش و پرورش نوین فضای فیزیکی بعنوان عامل زنده و پویا در انجام فعالیتهای آموزشی و تربیتی دانش آموزان تلقی می گردد.
ضرورت وسابقه تحقیق
خانه و مدرسه به عنوان دو نهاد تعلیم وتری ت در هر جامعه ای محسوب می شوند و مدرسه عنوان خانه دوم را یدک می کشد، لذا در طراحی فضاهای آموزشی اگر بتوان این دو نهاد را هرچه بیشتر به هم شبیه کنیم تا دانش آموز احساس غریبی با محیط مدرسه نداشته باشد و بتواند یک ارتباط منطقی با محیط مدرسه ایجاد کند. همانطوری که انسان در فضای خانه ایرانی حس نوستالژی و نزدیکی پیدا می کند. این حس باید در فضاهای یک مدرسه هم به وجود آید. به وجود آمدن مفاهیم مشترک بین خانه و مدرسه چون صمیمیت، حس تعلق و احساس نزدیکی و علاقه در ارتقای آموزشی و یادگیری دانش آموزان و ایجاد علاقه آنها به مدرسه تأثیرگذار است.
امروزه هیچ چیز به هنگام تر از آن حقیقت ازلی، از آن پیامی نیست که از سنت می آید و مقتضای حال است؛ چرا که همواره مقتضی بوده است چنین پیامی تعلق به اکنون دارد که همیشه بوده، هست وخواهد بود. منظور از سنت، سخن از اصول تبدیل ناپذیری است با منشأ آسمانی، در این میان هنر و به خصوص معماری یکی از مهم ترین تجلیات اصول سنت اند؛ چرا که انسان در میان آن زندگی می کند و برای گرایش به سوی متعالی باید با صوری احاطه شود که پرتوهای تعالی را منعکس می کند
در مطالعات اولیه تعدادی پایان نامه ها با موضوع طراحی فضاهای آموزشی وجوددارد که مباحث بیشتر در مورد عملکرد فضاهای آموزشی می باشد از جمله پایان نامه مدارس کودکان استثنایی6] [به بررسی آموزش کودکان استثنایی پرداخته است و مشابه ین پایان نامه هایی در مراکز مختلف دیده می شود. موضوع تمنیت یک موضوع اجتماعی است که در پایان نامهها ومقالات زیادی در مورد امنیت جامعه صحبت شده است که بیشترجنبه اجتماعی بودن آن مد نظر بوده است که از آن میتوان بهره برد .
در بعضی از پایان نامه ها به عنوان مثال پایان نامه درجستجوی فضای آموزشی بهینه مقطع دبستان [7]که موضوع مورد بحث در مورد ایجاد بستری مناسب جهت ایجاد نگرشی نو نسبت به تعلیم وتربیت، ایجاد حس امنت در کودکان ، جامعه پذیرکردن کودکان و.... می باشد.
همچنین در چندین مقاله از جمله مقاله عوامل محیطی مؤثر بر رضایتمندی دانش آموزان از فضاهای آموزشی [8] به موضوع امنیت به عنوان یکی از عوامل محیطی مؤثر بر رضایتمندی دانش آموزان از مدرسه پرداخته است .در یکی از پای ان نامه ها نی ز به موضوع طراحی فضای آموزشی براساس احساس تعلق خاطر به فضا [9] پرداخته شده که حضور احساس امنیت در فضاهای آموزشی دراین پروژه به صورت آشکارمشخص می باشد.
جان لاک نخستین کسی بود که با مطرح ساختن دیدگاه های جدید، نظرات جدیدی را در زمینه آموزش و یادگیری مطرح کرد و راه را برای تحقیقات بعدی گشود. - فیلسوف انگلیسی ، مجله هنر معماری شهرسازی -
نقش خانواده و آموزشگاه در رشد شخصیت
خانواده نخستین نقش را در رشد شخصیت به عهده دارد اگر نگرش پدر و مادر نسبت به کودک مثبت باشد کودک خود را قبول دارد و درک مثبتی از خود خواهد داشت و بالعکس آموزشگاه نیز در رشد شخصیت دخالت دارد معلم ها و همکلاسیها و محیط به طور مستقیم و غیرمستقیم در رشد شخصیت کودک موثر هستند . موفقیت و شکست در تشکیل شخصیت و ایجاد مفهوم خود نقش مهمی دارد واغلب در آموزشگاه کودک با این مسائل برخورد می کند معلم بای د عوامل را طوری فراهم کند که کودکان طعم موفقیت را بچشند و مورد تشویق قرار گیرند و محیط نیز نقش دارد .
با توجه به اینکه جامعه ی فردا را فرزندان امروز ما اداره خواهند کرد.اگر خوب تعلیم بیابند و خدایی تربیت شوند جامعه نیز شاداب ومنظم و خوشبخت و سالم خواهدبود.درغیر این صورت هیچ امیدی نمی توانیم داشته باشیم .با این حال شکی نیست که در امر به سازی میهن اسلامی مان باید پیش از هرچیز و بیش از همه چیز به مسئله آموزش و پرورش و تعلیم و تربیت اهمیت بدهیم.
مدارس تامینکننده نیروی کیفی جامعهاند و نه فقط تامینکننده کمیتی از خیل عظیم نیروی انسانی که بهعنوان تحصیل کرده روانه جامعه میشوند. پس شناسایی و ایجاد زمینه برای رشد خصایل ممتاز بشری، اولین دغدغه دست اندرکاران تعلیم و تربیت در کلیه فعالیتهای علمی یا فرهنگی است که باید با تمام وجود خود را وقف ایفای این وظیفه سنگین کنند.
روانشناسی معماری مدارس
در زمینه اهمیت توجه به روانشناسی در معماری باید اشاره شود که عموم جامعه های انسانی در گذشته، فرهنگی منسجم و نوعی رابطه اجتماعینسبتاً روشن با نهادها و ساختارهای اجتماعی داشتند، که در طول زمان چندان دگرگون نمی شد و به همین سبب آگاهی از دانش ها و تخصص های مربوط به بسیاری از هنرها، از جمله هنر معماری، طی روندی تجربی میسر بود.
روانشناسی معماری و محیطی از جمله دانش هایی است تخصصی و حرفه ای برای انواع فضاهای معماری ، اما مطمئنا در طراحی برخی از انواع فضاها مانند مدارس تسلط بر معماری و روانشناسی آموزشی بسیار ضروری و لازم است.
معماران ورزیده حتی بدون آموزش های رسمی می توانند پس از سپری کردن همه مراحل تجربی و کسب اطلاع از دانش های معمول و مرتبط با هنر معماری و دستیابی به مرتبه استادی، که غالبا طی فرآیندی طولانی صورت می پذیرد، بر اطلاعات و تجربیات لازم و ضروری برای ابداع و خلاقیت دست یابند. اما اینک بیشتر جامعه های انسانی از یک سو، در پی گسترش و افزایش انواع فعالیت ها و مهارت ها و نیز تعمیق و تخصصی شدن دانش ها و فنون و از سوی دیگر به ویژه به سبب گسترش ارتباطات فرهنگی، اقتصادی و فنی بین تمدن ها، کشورها و جامعه های گوناگون و بسیاری از رشته های فنی و هنری به گونه ای توسعه یافته اند که مهارت در آنها بدون گذراندن دوره های تخصصی آموزشی غیرممکن یا بسیار دشوار شده است.
معماری نیز از آن گروه از هنرهااست که با موضوعی پیچیده، یعنی فضاهای زیست مواجه است که طراحی برخی از آن ها مانند فضاهای شهری، عمومی، فرهنگی و مذهبی در بهترین صورت ممکن بدون توجه به برخی از دانش ها و تخصص های مرتبط با معماری به سادگی تحقق نمی پذیرد.
فضاهای معماری برای انسان هایی ساخته می شوند که ضمن دارا بودن برخی ویژگی های مشترک، خصوصیاتی خاص و متمایز نیز دارند و افزون بر الگوهای رفتاری عمومی - مربوط به نحوه استفاده از فضا - الگوهایی خاص نیز دارند، درحالی که در طراحی بسیاری از انواع فضاهای معماری، کمتر به جنبه های روانشناسانه استفاده کنندگان از فضا توجه می شود.
برای نمونه اگر فضای یک مهدکودک یا دبستان ی ا دبیرستان و سایر مراکز آموزشی، در طراحی مورد نظر قرار گیرد، کمتر ممکن است طراح به این مساله توجه کند که روحیه، رفتار و خصوصیات روانشناسانه کودکان کردستان، بلوچستان، آذربایجان، خراسان، فارس و سایر مناطق قومی، فرهنگی، اقلیمی ایران، لزوما یکسان نیست و این نکته در طراحی فضاهای معماری مدارس می تواند نقش مهمی داشته باشد.
طراحان پست مدرن بر این عقیده هستند که به راحتی می توان تاریخ را دور زد و تاریخ معماری را به شیوه هایی اصیل ، تازه و بدیع مجددا به هم پیوند بزنند .
در طول دهه اخیر، فنلاند در ارائه خدمات تحصیلی به دانش آموزان، بسیار خوب عمل کرده است. مدرسه ای در این کشور به نام Sipoo که در سال 2007 به عنوان یکی از برترین مدارس جهان انتخاب شد.
توجهی خاص نسبت به پرورش خصوصیات روحی و شخصیتی دانش آموز:
دریافتهای نوین، کالبد مدرسه کلاسیک را که امکان مراوده اجتماعی دانشآموزان با یکدیگر و در حضور معلم را از آنها سلب نموده، محیطی تک بعدی و فاقد کفایت لازم برای رشد استعدادهای ذهنی و روحی دانش آموزان میشناسد. تجربیات مدرسه مدرن نشان میدهد که فضای مدرسه باید با روحیات مخاطبان مأنوس باشد؛ یعنی باید فضایی از جنس خودشان حاصل شود. ویژگیهای چنین محیط آموزشی عبارتنداز: ایجاد فضایی که در مقیاس دانش آموز باشد.
متنوع کردن عوامل و روشهای آموزشی - مشاهده عینی و تجربه ملموس - آموزش به مدد تشریک مساعی صورت میگیرد.
روند تحقیق به اندازه نتیجه نهایی اهمی ت دارد و باعث پرورش روح تحقیق و تفحص در دانش آموز میشود.
توجه به جنبه پرورش به اندازه بعد آموزش که باعث رشد ذهن و تکامل شخصیت فردی و اجتماعی دانش آموز میشود. در نتیجه آن محیط برای وی تکبعدی نیست.
نکاتی که در طراحی محیط آموزشی باید بدان توجه شود عبارتنداز:
1. ایجاد بستر مناسب جهت انجام فعالیتهای متنوع آموزشی، در نتیجه باید فضا جوابگوی تغییرات الگوهای آموزشی، مبلمان و تجهیزات آموزشی باشد.
2. دخالت دادن دانش آموزان در طراحی محیط خودشان.
3. در نظر گرفتن ذهنیت و پیشزمینه فرهنگی و آموزش معلمان و دانش آموزان.
4. بافت محیط آموزشی مجموعهای است از کالبد، فعالیتها و ذهنیت انسانهای عامل فعالیت؛ بنابراین مهمترین نکته در کالبد آموزش، انعطاف پذیری آن است که متناسب با تغییر فعالیت تغییر کند
نتایج :
رابطه خانه و مدرسه تعاملی دوطرفه است . هر دو نهاد تربیتی باید بهنتایج نقش خود عمل کنند تا تعلیم و تربیت ثمربخش شوند. وجود معلمان با صلاحیت در مدارس، خلاء وجود پدر و مادر را پر نمی کند و وجود والدین توانا و قابل نیز نمی تواند جای مدرسه را بگیرد. همکاری و هماهنگی این دو نهاد مهم در یک برنامه واحد و منسجم می تواند ثمربخش باشد. شکل گیری شخصیت و چگونگی رشد روانی کودکان بیش از همه در گرو عملکرد خانه و مدرسه است
. این دو نهاد اجتماعی است که بزرگترین مسئولیت را در رشد و تکامل شخصیت کودکان برعهده دارند. وقتی که رفتار معلمان و اولیای مدرسه و نیز رفتار پدر و مادر و اولیای خانواده باموازین تعلیم وتربیت و روانشناسی کودک و رشد او مطابقت نداشته باشد، سلامت روانی و اجتماعی کودکان به مخاطره می افتد.پس در پرتو همدلی وهمسویی این دونهاد مهم آموزشی و تربیتی یعنی خانه و مدرسه، بسیاری از مشکلات و تنگناهای نظام تعلیم وتربیت حل خواهد شد .
نتیجهگیری و جمعبندی
در طراحی فضاهای آموزشی در مقطع ابتدایی باید کوششکرد که کودکان از واحدهای کوچکتر به واحدهای بزرگتر، واحدهای اجتماعی چون هال عمومی و فضاهای مرکزی و... وارد شوند. به طور کلی سلسله مراتب فضایی در طراحی فضاهای کودکان باید رعایت گردد.
ایجاد قلمروها، حریمهای فضایی برای دانش آموزان در یک رده سنی بسیار حائز اهمیت است. به عنوان مثال: هر بال یک مدرسه یا هرطبقه مختص یک گروه سنی آموزش باشد.
ایجاد حریم و قلمرو خاص به همراه حیاطی مجزا برای کودکان در سالهای اولیه مقطع ابتدایی اول و دوم و تفکیک این حریم و قلمرو از حریم و قلمرو فضاهای آموزشی در مقاطع بالاتر بسیار قابل توجه است .
