بخشی از مقاله
طراحی ساختار سیستم آموزشی براساس ترکیبی از هولون، فرکتال
خلاصه
در دنیای مدرن، سیستم های آموزشی نیز همانند سیستم های تولیدی، باید پیشرفته باشند. این سیستم ها دارای کارایی بالایی بوده و قابلیت تطابق با نیازهای مختلف ارباب رجوعان را داشته باشند. امروزه برخی از سیستم های تولیدی از مفاهیم جدیدی همچون فرکتال، هولون، بیونیک و ... در عرصه مدیریت تولید و کسب و کار استفاده می کنند تا کارایی، انعطاف پذیری و سرعت تطابق خود را افزایش دهند. اما این مفاهیم کمتر در سیستم های آموزشی کاربرد داشته است. در این مقاله سعی شده ضمن بررسی ویژگیهای فرکتال و هولون، از این دو برای طراحی یک سیستم آموزشی در دانشگاه استفاده گردد. ابتدا با مطالعه کلی سازمان های متصدی آموزش عالی در ایران مشخص گردید که هریک از آنها را می توان در حکم یک هولون مستقل درنظر گرفت. سپس با بررسی واحدهای دانشگاهی و بخش های مختلف موجود در هر واحد، مشخص شد که هر یک از این قسمت ها را میز می توان به صورت هولون تصور نمود یعنی در هر واحد دانشگاهی یک هولون به نام هولون آموزشی وجود دارد که ضمن داشتن زیربخش های متفاوت، خود نیز زیرمجموعه ای از دانشگاه است. در مرحله دوم، ارکان سیستم آموزشی براساس فرکتال تعیین شد که عبارتند از: منابع، تولیدات و سیستم انتقال اطلاعات. برای ارزیابی هر رکن، چهار ویژگی اهداف، عملیات، ساختار و اطلاعات به روز مطرح گردید. مرحله سوم، برای هر رکن فرکتال پنج عضو مشاهده کننده، تحلیل کننده، سازمان دهنده، گزارش دهنده و تصمیم گیرنده درنظر گفته شد که هرکدام مسئولیت خاص خود را داشتند . درنهایت، مشخص گردید جهت داشتن کارایی بالا در سیستم آموزشی براساس فرکتال، باید برای کارکنان ارزش بسیار زیادی قائل بود و می توان با راهکارهای مناسبی مانند آموزش کارکنان، داشتن سیستم تشویق- تنبیه، پرورش خلاقیت و ... باعث رشد و ارتقاء آنها و درنتیجه افزایش چشمگیر اثربخشی در سازمان گردید.
کلمات کلیدی: فرکتال، هولون، سیستم آموزش، ارکان.
1. مقدمه
امروزه استفاده از مفاهیم جدید در علم مدیریت، مطالعات سازمانی، کارآفرینی، مدیریت تولید و کسب و کار رو به افزایش می باشد. از جمله این مفاهیم می توان به هولون و فرکتال اشاره نمود که در ذیل بطور مختصر وکلی به معرفی آنها پرداخته می شود.
- هولون
مفهوم هولون برای اولین بار توسط کواستلر مطرح گردید. وی با انتشار کتابی تحت عنوان (( روح در ماشین)) برای اولین بار در سال 1967 مفاهیم هولون و هولارکی را مطرح نمود.[1] در این کتاب، هولارکی به معنای ساختار سلسله مراتبی از هولون ها معرفی می گردد. مطابق نظر کواستلر، در مشاهده دنیای اطراف، باید رابطه کل/ جزء درنظر گرفته شود یعنی هر واحد قابل مشاهده بطور همزمان، یک کل متشکل از قسمت های کوچکتر و یک جزئی از یک کل بزرگتر می باشد. با بکارگیری رابطه کل/ جزء یا رابطه مفهومی ظرف/ محتوی جهان به صورت سلسله مراتبی از هولون ها، به صورت یک هولارکی، برای ما مشخص می گردد.
درضمن، کواستلر مفهوم هولون را به صورت یک موجود حیله گر و دورو معرفی می کند که اگر از درون به آن نگاه شود به صورت یک مجموعه کل(ظرف) از اجزاء است و شاید شامل هولون های فرعی(تحت امر) از سطوح پایین تر باشد. همچنین، یک هولون اگر از بیرون مورد توجه قرار گیرد خودش را یک جزء(محتوی) خودمتکی از کل بزرگتر می بیند که تلاش می کند نجات یابد(همانند موجودات زنده) و با سایر هولون های دیگر، جمع و ادغام می گردد. یعنی هر هولون در عین حفظ استقلال خودش، با هولون های دیگر در یک ساختار سلسله مراتبی مرتبط بوده و تمامی هولون ها باید بطور همزمان تابع دستورات کل باشند.
کواستلر برای هر هولون ویژگیهای زیر درنظر می گیرد:
- خودمختار : یعنی تلاش می کند به عنوان یک سیستم زیست پذیر و زنده ماندنی، ساختارش را حفظ نموده و زنده بماند.
- مستقل / خودمتکی : یعنی دارای تمایل خودمدعی و خودمتکی است.
- وابسته : یعنی تابع نوع کنترل موجود برتر می باشد زیرا این کار برای نجات ساختار بزرگتر دربرگیرنده آن، مهم است.
- تعاملی : یعنی بطور عمودی با موجودات برتر و ضعیف تر ارتباط داشته و یک گرایش به تعامل متقابل نیز دارد.
- فرکتال
برای اولین بار واژه فرکتال توسط یک ریاضی دان لهستانی، به نام مندل بروت در سال 1975 مطرح شد اما مفهوم تولید فرکتال توسط وارنک در کتاب خود با عنوان (( شرکت فرکتال)) در سال 1993 معرفی گردید.[2] او فرکتال را به عنوان یک نهاد مستقل اقدام در شرکت ها معرفی می کند که اهداف
و عملکردشان را دقیقاً می توان تشریح کرد. فرکتال را می توان یک نهاد خود- حکومتی درنظر گرفت که دارای پویایی و توانایی لازم درجهت انطباق، شکل دهی و پیکربندی مجدد برای پاسخ به محیط اطراف می باشد.از سوی دیگر، سیستم فرکتال براساس ارتقاء و سازگاری مداوم در جهت تغییرات در کسب و کار و محیط عملیاتی بوده که برای پاسخگویی به تغییرات سریع محیط ساخت و تولید و بازار بکار می رود.
معماری فرکتال شامل یک ساختار سلسله مراتبی می باشد که از عناصر فرکتال ساخته شده است و طراحی یک واحد پایه، شامل مجموعه ای از ویژگیهای مرتبط بوده که بطور کامل نشان دهنده هر سطح در سلسله مراتب می باشد یعنی، فرکتال دربرگیرنده هر ذره ای در سیستم، از بالاترین سطح گرفته تا یک ماشین فیزیکی در سطح پایین خواهد بود.
برای فرکتال، ویژگیهای زیر ارائه شده است [3] و : [4]
- خودمتشابهی : یعنی فرکتال ها می توانند بدون توجه به ساختار داخلی، با استفاده از ورودی های یکسان، خروجی های مشابه تولید نمایند.
- خودسازماندهی : یعنی فرکتال ها قادرند روشهای مناسب را برای کنترل فرآیند، جریان کارها در سیستم بکار بگیرند.
- خودبهینه کردن : یعنی فرکتال ها قادرند روشهای مناسب را برای بهینه سازی ترکیب فرکتال ها در سیستم بکار بگیرند تا کارایی حداکثر گردد.
- هدف گرایی : یعنی فرکتال ها به صورت یک فرآیند هدف- محور در جهت ایجاد هدفشان از طریق فرآیندهای هماهنگ با فرکتال های شرکت کننده و در صورت لزوم، از طریق تغییر و اصلاح اهداف،عمل می کنند.
- پویایی : یعنی همکاری و هماهنگی بین خودسازماندهی فرکتال ها ایجاد نماید تا پویایی داشته و از این طریق، بتوانند خود را با تغییرات سریع در محیط مطابقت دهد و با شرایط هماهنگ شوند.
2. طراحی ساختار سیستم آموزشی کل
در کشور ما، آموزش از طریق مدارس یا دانشگاه های موجود در سراسر کشور صورت می گیرد. آموزش اولیه در مدارس انجام گرفته که همگی تحت نظارت وزارت آموزش و پرورش هستند و آموزش عالی مربوط به دانشگاه ها می باشد که این نهادها نیز تحت نظارت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری هستند. در اینجا، منظور از ساختار آموزشی، آموزش عالی بوده که توسط دانشگاه ها یا موسسات غیرانتفاعی دارای مجوز رسمی صورت می پذیرد.
هر کدام از این واحدها در عین این که، دارای استقلال در عمل می باشند باید از قوانین وزارت علوم تبعیت نمایند. پس می توان هر واحد دانشگاهی را به صورت یک هولون فرض نمود که در ساختار سلسله مراتبی آموزش عالی قرار گرفته و در جهت هدف نهایی، که آموزش علوم دانشگاهی و تربیت نیروی متخصص است، گام بر می دارند. هر هریک از این هولون ها، به صورت یک هولارکی از واحدهای تحت امر خود خواهد بود.
هولون سطح اول، وزارت علوم می باشد که تمامی دانشگاه ها و موسسات، مستقیم یا غیرمستقیم زیر نظر آن کار می کنند. در سطح دوم، دانشگاه های دولتی، آزاد اسلامی، پیام نور، جامع علمی- کاربردی و سایر موسسات آموزش عالی قرار گرفته اند که هریک را می توان به صورت یک هولون مستقل درنظر گرفت. سطح سوم هولون، مراکز آموزشی و دانشگاه های تحت امر هر یک از هولون های موجود در سطح دوم قرار گرفته اند که این واحدها را نیز می توان به عنوان هولون تصور کرد.
هولون سطح اول، وزارت علوم می باشد که تمامی دانشگاه ها و موسسات، مستقیم یا غیرمستقیم زیر نظر آن کار می کنند. در سطح دوم، دانشگاه های دولتی، آزاد اسلامی، پیام نور، جامع علمی- کاربردی و سایر موسسات آموزش عالی قرار گرفته اند که هریک را می توان به صورت یک هولون مستقل درنظر گرفت. سطح سوم هولون، مراکز آموزشی و دانشگاه های تحت امر هر یک از هولون های موجود در سطح دوم قرار گرفته اند که این واحدها را نیز می توان به عنوان هولون تصور کرد.
شکل -1 ساختار سلسله مراتبی آموزش عالی براساس هولون.
قبل از ادامه موضوع، لازم به بررسی شبکه های هولونی پرداخته شود.
-شبکه های هولونی :
مِلا در مقاله ای، از سیستم های زیر به عنوان شبکه های هولونی نام می برد: [5]
سیستم های تولید هولونی، سیستم های تولید بیونیک، سیستم های تولید فرکتال، سیستم های تولید چابک، شبکه های درون شرکتی، سازمان های مجازی یا شبکه های تولید چابک.
سَویج سیستم تولید فرکتال را نوع متفاوتی از ساختار هولونی می داند . [6]
مِلا در مقاله دیگری چنین بیان می کند: این سیستم ها، هولارکی های پیچیده ای هستند و شکل داده شده توسط نمونه های خودمختاری بوده که عملکرد منطقی آنها در سطوح عمودی مختلف تکرار شده است، در قالب یک فرکتال، ویژگیهای ساختار کامل و دست نخورده ای مجدد ساخته می شود. البته در پردازشگرها، ماهیت هولونی این ساختارها زیاد قابل مشاهده نیست اما در تقسیم بندی مسئولیت ها از لحاظ اهداف، بهتر قابل مشاهده خواهد بود. تمام اهداف سطح بالا، که به عنوان هولون های سطح نهایی شناخته شده اند، از طریق دستیابی مکرر به اهداف سطح پایین تر پیگیری می شوند که به اهداف فرعی و در نهایت به نهادهای اجرایی اصلی با اهداف کوچکتر تقسیم می شوند و آنها را به عنوان هولون های اصلی و اولیه می شناسند. در هر سطح، هر نهاد اجرایی تنها مسئول دستیابی به اهداف آن سطح می باشند و باید با نهادهای دیگر همسطح خودش، هماهنگ و یکپارچه شود. در اینجا با دو دسته اهداف و به تبع آن، دو اجرا مواجهه هستیم پس نهادها در دو دسته تنظیم می شوند: تنظیم برای دستیابی به اهداف فرعی، تنظیم برای دستیابی به اهداف بالاتر . [7]
هر واحد دانشگاهی شامل حوزه های مختلف کاری مانند اداری- مالی، آموزشی، دانشجویی، پژوهشی، فرهنگی و ... می باشد. هرکدام از این حوزه ها را می توان در حکم یک هولون درنظر گرفت که ضمن حفظ استقلال کاری خود، با سایر حوزه ها نیز در ارتباط کاری بوده و از قوانین دانشگاه تبعیت می کند. پس می توان نتیجه گرفت:
بعد از تقسیم حوزه ها به صورت هولون، بهتر است جداگانه هر حوزه را بر اساس فرکتال مورد بررسی دقیق تر قرار داد.
3. طراحی ساختار سیستم آموزشی هر واحد بر اساس فرکتال
با توجه به این که اصول کلی فرآیند آموزشی در واحدهای دانشگاهی تقریباً به یک صورت انجام می گیرد، نتیجه گیری می شود فرآیند آموزش در تمامی واحدهای دانشگاهی(بسته کوچکی یا بزرگی واحد) مشابه است لذا می توان از خصوصیات فرکتال برای ساختار آموزشی استفاده نمود.
×دانشگاه
حوزه اداری؛ مالی حوزه آموزش ×حوزه پژوهش ×حوزه فرهنگی ×سایر حوزه ها
… … … … …
شکل -2 ساختار سلسله مراتبی دانشگاه براساس هولون.
ابتدا معیارهای ارزیابی فرکتال بیان می گردد و سعی می شود براساس این معیارها، حوزه آموزش مطابق با خصوصیات فرکتال طراحی شود.
-1-3 معیارهای ارزیابی
کلینیکینک و نوری معیارهای ارزیابی یک سیستم فرکتال را به صورت زیر تعریف می کند: [8]
- انعطاف پذیری : باید سیستم به گونه ای باشد که بتواند به راحتی، برای انجام کارهای جدید سازماندهی گردد.
- دارای قسمتهای کوچک : سیستم به آسانی بتواند فرآیندها را جایگزین نماید، فرآیندهای بهبود یافته را معرفی کند و منابع پشتیبانی را تقویت نماید.
- مقیاس پذیری : سیستم بتواند میزان پاسخ دهی خود را متناسب با افزایش یا کاهش میزان تقاضا مطابقت دهد.
- سازگاری : هنگام بروز اختلال در محیط، سیستم به سرعت با این شرایط انطباق پیدا کند.
- مقرون به صرفه : کل هزینه، کمترین میزان را داشته باشد.
-2-3 ساختار سیستم آموزش
کلینیکینک و نوری برای سیستم فرکتال، سه رکن اساسی تعریف کرده اند که عبارتند از: منابع، تولیدات و سیستم انتقال و مبادله اطلاعات. در ساختار سیستم آموزشی، ارکان فوق به صورت زیر تعریف می گردد:
الف) منابع در واقع، کارکنان(شامل اساتید و کارمندان) شاغل در بخش های مختلف آموزش، در حکم منابع می باشند. وظیفه و کار آنها ارائه خدمات آموزشی به
کلیه دانشجویان و ارباب رجوع ها است.
تمام منابع فرکتال دارای موجودیت خودمختار می باشند. آنها جزء عوامل مهمی هستند که به سیستم کمک می کنند تا به سادگی بتواند انعطاف پذیر و مقیاس پذیر باشد. منابع فرکتال تصمیم می گیرند چگونه سرویس دهی نمایند مثلاً آنها می توانند منحصراً به انجام یک تقاضا بپردازند یا اینکه همزمان به چند تقاضا پاسخ دهند. همچنین منابع باید به گونه ای باشند که اگر منبع جدیدی به سیستم اضافه شد یا از سیستم حذف گردید با تغییر سازماندهی، به
سرعت آماده خدمت رسانی گردند.
با توجه به مطالب فوق در مورد معیارهای ارزیابی در فرکتال، می توان برای منابع، ویژگیهایی را درنظر گرفت که با توجه به آنها، ارزیابی صورت می گیرد. این ویژگیها، با توجه به مقاله کلینیکینک و نوری عبارتند از: اهداف، عملیات، ساختار و اطلاعات به روز.
