مقاله ساختار آموزشی و گونه شناسی نهادهای آموزشی درافریقیه ( تونس ، الجزایر ، لیبی ) ، مطالعه جامعه شناختی نهاد آموزشی عصر حفصیان

بخشی از مقاله

چکیده

دولت حفصیان مرحله ای از تاریخ تعلیم وتربیت را رقم زدند که مرحله انتقال تجارب آموزشی از شرق به غرب جهان است . تاسیس نهاد آموزش در دوره حفصی از تنوع خاصی در ساختار و نوع برخوردار است که گونه ایی از مراکز دولتی با ساختار ویژه و مراکز غیر دولتی با ساختار بومی افریقیه و رایج در بلاد اسلامی را دربر می گیر د . تعداد این گونه ها حدود ده مورد شامل مکتب خانهکُتﱠاب، ، مسیده نوعی خاص از مکتب خانه،مسجد ، جامع ، مدرسه ، زاویه ، مقابر، کتابخانه ،بازار ، خانه، دارالقران ، عزابه، رباط است .جامع زیتونه در راس مهمترین گونه نهاد آموزشی عصر دولت بنی حفص است که دارای ساختار پیشرفته تعلیم و تربیت اسلامی در قرون وسطی است و یکی از آخرین مراحل تکامل نظام آموزشی است که زمینه انتقال و گسترش تعلیم و تربیت در اروپا را فراهم ساخته است و مورد توجه محققان خاورشناس قرار گرفته است . دولت حفصیان به ایجاد تاسیسات عمرانی از جمله انواعی از نهاد های آموزشی در دولت -شهر تونس و سایر شهرهای افریقیه معروف است. شروع این دولت با تأسیس پایتخت آموزشی همراه شد. تغییرات اجتماعی در بستر توسعه آموزش صورت گرفت .کثرت نهادهای آموزشی در عهد این دولت به حدی است که دولت آن هارا میتوان دولت تعلیم وتربیت نامید.

این دولت پرچمدار مدرسه سازی در غرب اسلامی است. عصر آن ها دوره نهضت آموزشی وانتقال سنت مدرسه سازی ایرانی به غرب جهان اسلام است. نخستین مدرسه به سبک نظامیه را دولت حفصیان در تونس بنا کرد. پژوهش حاضر بخشی از رساله دکتری مولف است که به صورت کتاب با عنوان ساختار های آموزشی و گونه شناسی نهاد های آموزشی در افریقیه - الجزایر، تونس ، لیبی - منتشر شده است. فرضیه این است که دولت حفصی نقش کالبدی در استمرار و توسعه تعلیم وتربیت اسلامی داشته ا ست و حلقه ضروری در تاریخ آموزش در جهان است. این دولت با توسعه آموزش و تاسیس گونه های متنوع آن در شهرهای افریقیه از جمله تونس ، بجایه، طرابلس الغرب، نقش اساسی در حفظ وحدت فرهنگی جمعیت اسلامی ساکن در افریقیه و پایداری دین اسلام و فرهنگ اسلامی در مدیترانه غربی ایفا کرد و رابطه مستقیم میان توسعه کمی و کیفی نهادهای تعلیم وتربیت و پایداری فرهنگ و مذهب در جوامع را در تاریخ به اثبات رساند.

کلید واژه:آمو.ش،افریقیه، حفصیان، دارالقران، نهاد ، تونس ،کُتﱠاب ،مدرسه،جامع،زیتونه

-1مقدمه :

حفصیان قلمرو ، تاریخ ، تمدن :1-1 محدوده جغرافیائی و قلمرو نفوذ حفصیان حفصیان ، ابتدادر مغرب اقصی بسر میبردند، با ظهور ابنتومرت به او پیوستند و بدنبال فتوحات موحدین در مغرب و آندلس پراکنده شدند و مدت مدیدی امور اشبیلیه و قرطبه و نواحی آن را بعهده داشتند. با انتقال کامل قدرت در افریقیه به خانواده حفصی، آنها دولت خود را در این منطقه بنیاد نهادند. از طرابلس و افریقیه و الجزائر شرقی به عنوان محدوده حکومت حفصی یاد کردهاند. از آغاز استقلال حفصیان در افریقیه تا چند دهه، نفوذ آنها در آندلس حفظ
شد و امرائی، چون ابوسعید عثمان بر جَیّان و بلنسیه و ابوعمران موسی بر المریه، حکومت کردند; اما با شدت گرفتن عملیات استرداد آندلس توسط مسیحیان حفصیان، نفوذ خود بر آندلس را از دست دادند - ابن خلدون 1999، 562،12 ، 11، ص200، 199، . - 204

-    2-1سیمای اجمالی فرهنگ و تمدن اسلامی عصر حفصیان:

در دروه طولانی حکومت آنها، افریقیّه، شاهد تحوّلات چشمگیری در عرصه هنر، تمدن، شهرسازی، فرهنگ و علوم اسلامی بود.چهرههای شاخص علوم،ابن آندراس و صقلی، ابداعاتی در زمینه طب و دارو عرضه کرد ند . قلصادی، آخرین مراحل تکامل »علم حساب« را در افریقیه به نگارش در آورد; یکی از عمدهترین دستآوردهای »حفصیان« در عرصه »تاریخنگاری« پدید آمد و آثار جهانی در افریقیه، بهویژه در قرن هشتم و نهم هجری بوسیله ابن خلدون خلق شد. پژوهش حاضر به بخش مهمی از دستاورد فرهنگی و تمدنی افریقیه عصر حفصی در زمینه تعلیم پرداخته است - مولف ،1396،1395،1 3 89، 1385، 1382صص -

دولت حفصی سرانجام پس از چهارصد سال حکومت به علت تغییرات عمده مدیترانه غربی، سقوط آندلس، ظهور اسپانیای متحدو فعال شدن پرتغال در مدیترانه و پیشروی دولت عثمانی در افریقیه، سقوط کرد و حجم انبوهی از میراث معارف اسلامی، بهویژه در »طب« و »تاریخنگاری« از خود بهجا گذاشت; بخش انبوهی از این آثار، هنوز به صورت مخطوط در کتابخانههای غرب اسلامی، بهویژه افریقیه وجود دارد.در گزارش ابن خلدون نخست وزیر حفصیان به موفقیت تمدن سازی این دوره تصریح شده است. این پیشرفت تا حدود زیادی پیشرفت کمی بود و در زمینه علوم و معارف بهویژه در علوم عقلی علمای افریقیه تا نیمه قرن دهم آخرین گامهای پیشرفت علمی را برداشتند و به هر صورت پیشرفت و موفقیت آموزش در دوره حفصی، نشانه فعالیتهای گسترده حفصیان در زمینه نشر علوم و فرهنگ اسلامی است. وجود چهرههای بزرگ علم مانند: ابن سبعین، قلصادی، ابن منظور، ابن خلدون در قرن هفتم تا دهم، گواه مناسبی بر این مطلب است. »تنها وجود ابن عربی و ابن خلدون در این تمدن برای افتخار کردن به آن کافی است - «میکل،1381، ج1، ص. - 360

-2ساختار و انواع گونه های مکتب خانه در عهد حفصیان:

-1-2چهارگونه مکتب خانه مکتب خانه،کُتﱠاب،الشریعه، -

مسیده -دارالقران - :

مکتب خانه عنصر مذهبی شهر اسلامی است و  جایگاه کالبدی در ساختار شهر اسلامی تونس داشت و فرم وشکل و ساختار مادی مکتب خانه عصر حفصی نوع متمایزی است.مکتب خانه گونه ای از موسسه آموزشی در فرهنگ اسلامی است که در غرب اسلامی با عنوان کُتﱠاب از آن یاد شده است و پایه و رکن آموزش اسلامی بویژه از نوع با ساختاراندلسی آن است و مورد نزاع ابن خلدون و نقد او از جهت متن درسی قرار گرفته است و اهمیت تعلیم و تربیت کودک در آموزش اسلامی است. در طول تاریخ آموزش در افریقیه مکتب خانه همواره محور اساسی آموزش و رمز موفقیت آن بوده است.این نهاد آموزش اسلامی در سه سطح شهری - روستایی و خصوصی سلطنتی در عصر حفصی دایر بود و از آن با عناوین خاصکُتﱠاب، مسید و دارالقران و الشریعه یاد شده است . - سعداالله1981، ج2، ص. - 272

- ابن شماع1936، ص - 201

2-2 -دوساختار مغربی - افریقیه و ساختار اندلسی مکتب خانه:

دو گونه متمایز تعلیم در مغرب و اندلس ،وجود داشت ، افریقیه عصر حفصیان محل تلفیق این دو گونه بود . دوگونه متمایز از مکتب خانه در متون غرب اسلامی ارایه شده است 1:کُتﱠاب- مغرب. کُتﱠاب2 آندلس - این دو شکل از موسسه کودکان به دو شیوه مختلف اموزش ابتدایی مجهز بودند که نتایج ان متفاوت بوده است و این تفاوت و نتایج ان و علل ان بوسیله ابن خلدون که خود اموزش را در همین مکاتب اغاز کرده است ،بررسی شده است . ابن خلدون سیستم اموزش اندلسی را تایید می کند و علل انرا ارایه کرده است .دیدگاه ابن خلدون در خصوص مواد آموزشی مکتب خانهها ابتکاری است و نقطه عطفی در روند آموزش در مکتب خانهها به شمار میآید. نقطه قوت دیدگاه او در خصوص مواد آموزشی این است که حفظ قرآن باید بعد از آموزش شعر، کتابت، حدیث و حساب باشد. برخورد شیوه سنتی قیروان با شیوه عقلگرای جدید اندلسی در مورد آموزش ابتدایی از مسائل اساسی در آموزش دوره حفصیان است که در نقادی ابن خلدو ن هم به آن اشاره شده است. ابن خلدون به این حقیقت اشاره کرده است و میگوید: در غرب در مکتب خانهها به کودکان تنها قرآن میآموختند اما در آندلس به تعلیم قرآن کفایت نمیکنند و به کودکان خود شعر، ترسل، خوشنویسی را هم می آموزند. به دلیل حاکمیت حدیث در دوره حفصی و اهمیت تقدم حدیث بر سیر فرهنگ و اندیشه مردم افریقیه در دوره حفصی کُتﱠابدر علاوه بر قرآن، شعر، حساب، خوشنویسی به کودکان حدیث نیز میآموختند - ابن خلدون،1999 ص447 . - 448

-3اتواع مدرسه در دوره حفصیان

1-3 نهضت مدرسه سازی ، مهمترین گونه نهاد آموزش در عهد دولت حفصی:

نهضت مدرسه سلطنتی دولت حفصی امیر ابوزکریا بنیانگذار دولت حفصی که خود جزو فقهاء و ادبا و در مجالس درس شرکت میجست و لباس صوف میپوشید و خود را در شمار متصوفه میدانست، اواولین مرکز آموزشی به شکل مدارس نظامیه را در 633ه در تونس ساخت و وقف هنگفتی برای آن قرار داد. - سراج، ج2، ص - 145 این مدرسه چون در بازار شمع سازان ساخته شد به مدرسه شماعیه معروف شد. این مدرسه نزدیکی جامع اعظم و سوق العطارین از بزرگترین مراکز تجاری در دوره حفصی بود. - غنیمه، ص;107 عبد الوهاب 1972، ج1، ص;32 ابن ابی دینار، ص134، سراج، ج2، ص - 145 دوره دوم شکوفایی حکومت حفصیان نیز شاهد جریان گستردهای از عنایت به تعلیم و تربیت و ادامه نهضت ساخت مدرسه بوسیله سلاطین حفصی است. بازگشت وحدت و قدرت به دولت حصفی باعث شکوفائی مجدد جریان فرهنگ توسط سلاطین بزرگ دولت حفصی که آخرین سلاطین پر اهمیت حفصی بودند، شد. ابوفارس عبدالعزیز -837 - - 796 و سلطان ابو عبداالله محمد المستنصر - 837- 839 - و سلطان ابو عمرو عثمان 893 - ه - 839 ه - اقدام به ساخت مراکز آموزشی نمودند و با حمایت معنوی و مالی از تعلیم و تربیت در افریقیه باعث توسعه فرهنگ و تمدن حفصی شدند.

2-3 -انتقال الگوی مدرسه شرقی به غرب اسلامی بوسیله حفصیان: انگیزه سیاسی مذهبی تأسیس مدارس

مدارس حفصی وسیله و زمینه جهت تجدید حیات فقه مالکی بود و از نهضت مدرسه سازی فقهای مالکی بیشترین سود را بردند. - بل،1987، ص - 307 در حقیقت کار حفصیها تقلیدی از »نظام مدرسه سازی عقیدتی« در شرق بود که دو قرن پیش توسط خواجه نظام الملک مورد استفاده سیاسی - عقیدتی قرار گرفته بود. - کسایی، ص;100 غنیمه، ص - 214 این مدارس جهت حفظ مبانی تسنن در برابر فرق مذهبی بهویژه تشیع ایجاد شده بود.چنانکه مدارس نظامیه تنها حامی فقه شافعی بودند، - کسایی، ص - 98 مدارس حفصی نیز مأموریت داشتند که از فقه مالکی محافظت و دفاع کنند و مدارس حفصی انعکاس سوم - نسل سوم - مدارس نظامیه بود که جهت خدمت به اهداف تسنن در برابر تشیع و محافظت از مرزهای غربی فقه مالکی در برابر نفوذ فقه شافعی که در همسایگی او مصر در حال گسترش روز افزون بود، پدید آمد

3-3 -تعدادی از مدارس دوره حفصی:

الف :مدرسه سلطنتی شماعیه،امیر ابوزکریا بنیانگذار دولت حفصی در 633ه اولین مرکز آموزشی به شکل مدارس را در تونس ساخت و وقف هنگفتی برای آن قرار داد - سراج،1985 ج2، ص - 145 ،ب مدرسه دولتی هواءمدرسه هواء یا مدرسه توفیقیه توسط زن ابوزکریا خلیفه حفصی که زنی مسیحی و تازه مسلمان بود، تأسیس شد - غنیمه، ص157، سراج، ج2، ص - 146 ج،مدرسه معرضیّه یا المعرضاین مدرسه توسط ابوزکریا دوم در 638ه بنا شد. او مال انبوهی وقف این مدرسه کرد و خزانه کتاب بسیار نفیسی برای آنجا تهیه کرد.د، مدرسه سلطان ابو عمرو عثمان -839 - . - 893سلطان عثمان حفصی مدرسهای در کوچه سیدی محرز بن خلف ساخت و در آن مسجدی برایمه اقانماز ساخت. مَدْرَسی برای تشکیل کلاسها و محلی جهت سکونت دانشجویان در آن بنا کرد. هر روز در این مدرسه سفرهای پهن میشد و نیازمندان را با آن صدقه میداد. سلطان سقایهای در آن درست کرد و موقوفه هنگفتی جهت مخارج آن قرار داد. - سراج، 1985ج2، ص200، 196، 195 - او کتابخانه جامع اعظم زیتونه را به این مدرسه انتقال داد و مال انبوهی وقف آن کرد. این مدرسه تا پایان قرن یازدهم هجری که مقارن با زندگی ابن ابی دینار بوده همچنان باقی و پا بر جا ماند. - ابن ابی دینار، ص. - 156

-4نهاد آموزشی مسجد و جامع ،جامع زیتونه و جایگاه ان در تعلیم:

1-4 ساختار آموزشی زیتونه ،مساجد و جوامع آموزشی عصر حفصیان

پس از مکتب خانه که پایه آموزش در قرون وسطی در نظام تعلیم و تربیت اسلامی است، جامع قرار دارد . در دوره حفصی تونس شاهد هشت جامع فعال در تعلیم است .مهمترین گونه موسسه اموزشی که نهاد اصلی اموزش در تمدن اسلامی است . نهاد آموزشی و مذهبی مسجد است که در اوج فعالیت های اموزشی قرار دارد. مساجد آموزشی در دوره حفصی در کنار مکتب خانه و مدارس نقش اساسی در تعلیم و تربیت داشتند. نام تعداد انبوهی از مساجد در افریقیه ثبت شده است و گزارشهای متعددی از تشکیل »حلقات« و »دول« درسی - کلاس -در این مساجد وجود دارد که نشان می دهد محل آموزش و پرورش بوده اند و نوعی نهاد آموزشی به حساب می ایند. مسجد جامع زیتونه نوع متکامل جامع در بین جوامع اموزشی در تمدن اسلامی و قدیمترین گونه دانشگاه جامع در غرب اسلامی است. این جامع توسط ابن حبحاب به سال 114 - ه 732م - بنا شد. در دوران اغلبی، - غنیمه،1364 ص - 69 رستمی، - دولاتلی 1981، ص - 124 فاطمی، - دولاتلی1981 ، ص - 125 زیری، - همان، ص - 123 موحدی - همان، ص - 126 در آن بازسازی و تعمیر و توسعه و تجدید
 
بنای ساختمانی صورت گرفت و همواره مورد توجه سیاسی عبادی، فرهنگی علمی حاکمان وقت بوده است. این مسجد به زودی جایگاه بلندی در عرصه تعلیم و تربیت اسلامی باز کرد و در ردیف مهم ترین جوامع جهان اسلام قرار گرفت. ابن خلدون متفکر منتقد تونسی، کارگزار عالی رتبه دولت حفصی که خود در دوره کودکی از بهترین شکل آموزش در افریقیه برخوردار شد ، فارغ التحصیل ان است .این جامع از کهنترین دانشگاههای - غنیمه، ص;70 ابن خوجه، ص - 283 جهان و یکی از 3 جامع قدیمی افریقیه است. - ابن خوجه، ص - 288اما اوج شکوفائی جامع زیتونه به دوره حاکمیت حفصیها برمیگردد.

2-4 زیتونه نماد کامل جامع در قرون وسطی، دانشگاه وریشه تاریخی آن: کاربرد مفهوم جامع

گونه اموزشی جامع در متون تاریخی اسلام به عنوان مرکز اموزشی شناخته شده است و آثار بسیاری در مورد عملکرد اموزشی جوامع وجود دارد . در تعلیم و سطح تعلیم در جوامع اسلامی و علت اطلاق نام جامع بر ان ها اختلاف و جود دارد . جامع زیتونه جزو جوامعی است که از اغاز با تعلیم و تربیت در موضوعا ت مختلف علم روبرو بود، تلقی شده است از جمله محققان معاصر غرب اسلامی در مورد گونه های متنوع اموزش اسلامی غنیمه است . که بر این دیدگاه است او ابتدا، سیر تاریخی پیدایش جوامع در مورد مصر، یونان، ایران را توضیح داده است. - غنیمه1364، ص38، 39، 40، 41، - 42 و در بیان محققان،جوامع و مساجد بزرگ، دانشگاههای اسلامی پیشگام و رقیب نخستین دانشگاههای اروپائی در مفهوم متعارف آن بودهاند. - همان، ص - 65 مضافا بر اینکه بنا به تحقیقات برخی خاورشناسان، دانشگاه هزار ساله آکسفورد، کمبریج، دانشگاه سوربن پاریس حتی در شکل ساختمان هم متأثر از این گونه مرکز اموزشی جوامع اسلامی بودها ست. - هونکه1376، ص411، . - 413 412 تدریس همه علوم در یک مرکز اموزشی از ویژگی تعالی سطح اموزش در یک محل اموزشی است .فعالیت گسترده علمی در جامع زیتونه پیش از پایان قرن سوم هجری آغاز شد. و به زودی جامع زیتونه در رقابت با جامع قرطبه، بغداد و قیروان درآمد و جزو مراکز فعال علمی قرار گرفت. در دوره حفصی جامع زیتونه قطب علمی جهان اسلام گردید - ابن خوجه، ص - 288

-5گونه وساختار آموزش بومی و غیر کلاسیک در افریقیه : »1-5زوایای مدرسه ای« دوره حفصی:

در دوره حفصیان مراکز غیر کلاسیک اموزشی مانند نهاد کلاسیک درخدمت تعلیم بوده است . از مهمترین آن ها ، زاویه مدرسه« ،زاویه مقبره و محل سکونت علما و متصوفه در عصر حفصی است.از جمله مراکز آموزشی در دوره حفصی پس از مکتب خانه و مسجد و مدرسه، باید از زوایا و رباطها نام برد. گونه ونوع خاصی از مراکز آموزشی به نام - مدرسه - زاویه - از پدیدههای قرن نهم هجری در تونس است. دو سلطان حفصی ابوفارس عبدالعزیز و ابوعمروعثمان سلسلهای از این گونه مدارس را در طی قرن هشتم و نهم تأسیس کردند. - دولاتلی، ص - 140 از جمله مهمترین این زاویه - مدارس; زاویه مدرسه