مقاله طراحی و بازآفرینی فضای سبز شهری با نگرش شهر اکولوژیک مدار پایدار

بخشی از مقاله

چکیده

رشد سریع شهرنشینی، تغییرات کالبدی وسیع و سریعی را به دنبال دارد، در شهرهای کنونی هیچ توازن و تعادلی بین شبکه شهری و الگوهای طبیعی مشاهده نمیشود. شبکههای شهری در حال مسلط شدن بر شبکههای اکولوژیکی آسیبپذیرند، رفتار و عملکرد انسان شهری، باعث تشدید مشکلات زیستمحیطی و اکولوژیک مانند افزایش گرمای زمین و گازهای گلخانهای، کاهش لایه اوزن، بارش بارانهای اسیدی، تخریب جنگلها، مسمومیت و فرسایش خاک، آلودگی آبها و غیره شده است.

شهرهای اکولوژیکمدار رویکردی است جدید که همهی جنبههای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیستمحیطی را در برمیگیرد و در رسیدن به توسعه پایدار نقش مهمی ایفا میکند. همه کشورها سعی بر آن دارند که از طریق مرمت و حفاظت، فرسودگیهای کالبدی و عملکردی فضای شهری را از بین برده و از طریق بهبود شرایط محیطی و ایجاد هویت به ارتقاء فرهنگی و جذب گردشگر و بهبود شرایط اقتصادی و بهبود سطحی زندگی دست یابند، یکی از زیرشاخههای مرمت و حفاظت، بازآفرینی شهری است.

در این پژوهش با استفاده از مطالعات کتابخانهای و بررسی تجارب مهم، سعی بر ارائه راهکارهای مناسب جهت توسعهی شهرها با استفاده از بینشهای اکوسنتریسم1 - طبیعتمحوری - و تکنوسنتریسم2 - فنمحوری - است. طراحی و بازآفرینی فضایسبز باید حاصل تلفیق فناوری و خلاقیت باشد، با ایجاد بیوتوبها، باعث ایجاد فضایی با سطح آسایش مناسب، ارتقاء کالبدی و عملکردی منطقه و با ایجاد کاربریهای مطلوب، باعث بالا رفتن فرهنگ، هویت و عملکرد شود، مشکلات و معضلات اجتماعی منطقه را از بین ببرد. در بازآفرینی شهری، حذف فضای ناکارآمد و عملیات احیا صورت میپذیرد، باعث ایجاد ارتباط اجتماعی مناسب میگردد، در شهراکولوژیکپایدار به همه اقشار جامعه ارزش داده میشود.

مقدمه

در دوران پس از انقلاب علمی و صنعتی ، هدف اولیه و اساسی انسان علم گرا، رسیدن به آرمان شهری بود که تمام مسایل و آلام بشر از طریق دانش علمی و بسط و گسترش آن قابل حل باشد و انسان بتواند با راحتی بیشتر و خیال آسوده تر زندگی کند.[1] بیشترین تغییرات بحرانی قرن اخیر در زمین از مشکلات محیط زیستی گوناگون مشتق میشوند و در حال حاضر این مشکلات در حال رشد، بر سرتاسر جهان تأثیر دارند.

شهرها یکی از اصلیترین تشدیدکنندههای این مشکلات هستند. نرخ مصرف منابع در شهرها به صورت تصاعدی افزایش یافته و اثرات سوء آن بر محیط زیست به اوج خود رسیده و عواقب فاجعه باری با خود به همراه دارد.[2] شهرها در مقابل تغییرات اقلیمی نیز بسیار آسیبپذیر خواهند بود. لوییس ماممنور میگوید شهر به انسان توهمی از خودکفایی،استقلال و تداوم فیزیکی میدهد اما این ایمنی تصوری بیش نیست.[1]

در حال حاضر شهرنشینی آنچنان پیش میرود تا کره زمین را به یک جهان شهری تبدیل کند اما این شیوه زندگی نه تنها به گیاهان و جانوران، بلکه انسان امروز و نسل آینده را تحت تأثیر قرار میدهد [3] یک شهر یا یک محدوده شهری دارای آستانه و ظرفیت معینی است که بعد از آن آستانه، تنزل کیفیت محیط رخ میدهد. این بدیهی است که بشر برای تأمین نیازهای خود ناگزیر به استفاده از منابع طبیعی است، اما با روشهایی چون افزایش بهرهوری منابع و استفاده از انرژیهای نو یا پاک میتوان برداشت منابع طبیعی را به حداقل ممکن برساند.[4]

مغز انسان یک شئ فرکتال است.سیستم ذهن و سازوکار آن کاملا بر اساس سیستم آشوب عمل میکند، این سیستم بهترین تطابق و پذیرش را با سیستم های مشابه خود خواهد داشت این به این معناست که از لحاظ ادراکی بیشترین دل مشغولی مغز، طبیعت و هندسه آن است.[5] از هندسه طبیعت میتوان به اثر لبه ای دریا، یا خط آسمان کوه و جنگل اشاره کرد .پارکهای جنگلی شهری در ایران با هدف بهبود شرایط اکولوژیکی شهر و پاسخگویی به نیازهای روحی روانی و نیاز تفریح و تفرجی مردم احداث شدند ولی این مناطق در بیشتر شهرها دارای فرسودگی های کالبدی و عملکردی شدهاند، لذا دستیابی به راهکارهایی جهت بازگرداندن وضعیت مطلوب محیط امری ضروری است.

پژوهشگر در این پژوهش خود سعی بر آن دارد که با ارائه مطالب راجع سیاستهای جدید شهرسازی در دنیا و معرفی آنها، بیان کند که برای ایجاد تغییر نباید منتظر شروع پروژههای شهرسازی جدید یا عظیم بود بلکه باید در هر شهر و شهرستان برای رسیدن به توسعه پایدار مشارکت همه اقشار جامعه را جلب کرد باید آنها را از طریق اطلاعرسانی با واقعیتهای شرایط امروز محیطزیست و تکنولوژیها و نوآوریها آشنا کرد و توجه داشت که رفتار مردم و دولتمردان باید تغییر کند.  تفاوت این پژوهش با دیگر پژوهشهای موجود این است که تا کنون مباحث شهرهای اکولوژیک، مرمت و حفاظت شهری و بازآفرینی شهری و فضای سبز به صورت جداگانه بررسی و نتیجه گیری میشدند ولی در این پژوهش ضمن معرفی و بررسی ویژگی هر کدام به ترکیب تمام مباحث و در نهایت یک نتیجه گیری کلی میرسم.

بدنه اصلی مقاله شهر پایدار، شهر اکولوژیک

دانشمندان برای جلوگیری و کاهش روند رو به رشد بحران های زیست محیطی، شهر پایدار را پیشنهاد میدهند. شهر پایدار3 به شهری اطلاق میگردد که طراحی آن بر اساس اثرات زیست محیطی شکل گرفته است. مردم ساکن در اینگونه شهرها کمترین میزان مصرف انرژی، آب و اتلاف مواد غذایی و گرما را دارند. اصطلاح شهر پایدار را ریچارد رجیستر4 برای اولین بار مطرح کرد.

شهر اکولوژیک به نوعی جزئی از کل است، کلی به نام توسعه پایدار. شهرهای اکولوژیک با توجه به ملاحظات اجتماعی- اقتصادی و اکولوژیکی طراحی میشوند که بدون تخریب طبیعت، زندگی معنی پیدا میکند، کل کارکرد شهری در فواصل سازگار با پیاده قرار میگیرد، راهبردهای مدیریتی از جمله بلند مرتبه سازی به جای گسترش شهر به بیرون، ارائهی انگیزهای قوی در جهت کاهش استفاده از اتومبیل، و سیستم حملونقل عمومی بهتر، بهکارگیری انرژیهای تجدید پذیر و ابزارهای سبز در جهت ایجاد شهر خودکفایی، افزایش تنوع زیستی از طریق ایجاد پشتبام سبز، پارکهای شهری و کاشت درختان در مسیر خیابانها موجب کاهش اثرات جزایر گرمایی خواهد شد و شهروندان از کاهش فشار گرما و ارتقای سلامت روانی منتفع خواهند شد[6]

این شهرها درعینحال که کاهشدهنده مصرف انرژی است، با یکپارچگی، سیستم آب و اصول بهداشتی را ارتقاء میبخشند، موجب جمعآوری و پردازش زبالههای شهری میشوند، پس در نتیجه این رویکرد درصدد مقابله با گرم شدن جهانی، کاهش بهرهبرداری منابع ناپایدار میباشد. مردم طرفدار محیطزیست نسبت به ارزش محیطزیست آگاهی و علاقه قویتری دارند.[7] سابقه نشان میدهد، در مقابل افزایش نگرانیها افزایش سیاست و عملکرد اجتماعی است.[8]

بازآفرینی شهری7 کمکی اساسی است برای توسعه پایدار از طریق ترمیم زمین و ساختمانها، کاهش ضایعات و کم کردن تخریب، ایجاد مصالحهای جدید و کاهش تقاضا برای افزایش وسعت شهرها و تسهیلاتی را برای استفاده مجدد در مناطق شهری ایجاد میکند. بازآفرینی شهری راهی است برای ساماندهی و ارتقای مکان فعلی بهجای آنکه برنامهریزی برای ساخت شهری جدید انجام شود. برای رسیدن به توسعه پایدار در مرحله اول مشارکت همه اقشار جامعه لازم است باید آنها را از طریق اطلاعرسانی با واقعیتهای شرایط امروز محیطزیست و تکنولوژیها و نوآوریها آشنا کرد باید توجه داشت که رفتار مردم و دولتمردان با محیطزیست باید تغییر کند.

در بازآفرینی، به فضاهایی که روبهزوال و در حال فرسوده شدن هستند پرداخته میشود. عواملی که باعث اتخاذ سیاست بازآفرینی میشوند عبارتاند از: فشارهای بلندمدت و کوتاه مدت مشکلات اقتصادی و صنعتی شدن، تغییرات جمعیتی، فرسوده شدن زیرساختها و وجود سیاستهای ناامیدکننده، تاکنون بوده است. طرحهای بازآفرینی شهری برای تبدیل کردن پهنههایی از شهر که روزگاری در خدمت تجارت سنتی و اقتصاد بودند به مرکزی برای ارائهی خدمات عمومی و تخصصی در سطوح ملی و بینالمللی صورت میپذیرد .

از جملهی این اقدامات، کمیسیون اروپا در سال 2014 اعلام میکند که برای بازآفرینی کالبدی شهری باید اقدامات ارتقاء دهنده با توسعه آموزشوپرورش، توسعه اقتصادی، اجتماعی و حفاظت از محیطزیست همراه باشد علاوه بر آن چنین توسعهای مشارکت قوی شهروندان محلی، جامعه مدنی و سطوح مختلف دولت را لازم دارد [10] گرین هاردین8 استدلال میکند که مردم به صورت منطقی و مستقل برای نفع شخصی خود عمل میکنند و همچنین عادات ناخواسته آنها منابع را محدود کرده یا به پایان رسانده است.[11] از طرفی هر شهری بواسطهی تنوع مردم، فرهنگها، زیستبوم و تاریخ، منحصر به فرد میباشد. لذا سیاست بازآفرینی راه حلها مبتکرانه ای در جهت این مشکل بیان میکند.

امروزه ابعاد فرهنگی و هنری به وجه غالب بازآفرینی تبدیل شده است، در این سیاست محیط میتواند یک عمل خاص را پیشنهاد نماید و یا حتی یک فرد را به انجام کاری وادار سازد. بازآفرینی شهری ارتباط مستقیمی با عرصه و قلمرو عمومی دارد. فضاهای باز شهری بهعنوان یک قرارگاه رفتاری، نقشی مهم در تأمین نیاز اجتماعی افراد، تعامل مردم با یکدیگر و توسعه روابط فردی و اجتماعی دارند. شهر، در عین حفظ تداوم زمانی، در حال تحول و تکامل نیز باشد ونهایتاً به پیدایش یک کل منجر شود.

در جهان امروزی تلاشها باید بر حفظ هویت مکان و ارتقاء شرایط شهری به جهت رسیدن به پایداری باشد. سیاستهای بازآفرینی، شرط لازم برای موفقیت یک طرح را ترویج سبک زندگی پایدار و شامل نمودن همه گروههای اجتماعی در شهر می داند و فعالیتهای آن، با طراحی محیط فیزیکی در ارتباط است. اگرچه سرعت رشد شهرنشینی بیش از پیش شده است ولی همواره نیاز به ارتباط با طبیعت در حال افزایش میباشد. [12]

باید در نظر گرفت که کوه و کوهپایه ها، رودها و درهها، فضای باز ، لکه های سبز درون شهری و حاشیه شهری، جنگل های شهری، باغ راهها و سبزراه ها، برکه و تالاب ها ،گونه های جانوری و پوشش گیاهی و کریدور های جریان مواد و انرژی و در نهایت بستری که همه این مجموعه را به صورت یک شبکه اکولوژیک بر خود استوار میسازد . [1,13]

باعث تداوم بقاء اکوسیستم شهری میشوند و بر زندگی و سلامت روحی روانی و جسمی شهروندان تاثیر بسزایی دارد . حفاظت و توسعه حرایم سبز، مسیرهای سبز، فضاهای سبز درون شهری و پارک های طبیعی، راهکارهای اکولوژیکی برای حفظ تنوع زیستی درون شهرها هستند. [14] رشد سریع شهری و افزایش اوقات فراغت سبب شده تا شهروندان توجه بیشتری را به فضاهای سبز شهری معطوف سازند .

بازآفرینی فضای سبز 9

از جمله فضاهای بسیار مهم و تاثیر گذار شهری ،فضای سبز شهری است که بخش جاندار ساخت کالبدی شهر را تشکیل میدهد. پوشش گیاهی جزئی مهم برای تولید انرژی و هویت بخشی مکان است[15] فضای سبزشهری نقش مهمی را در تغییرات اکولوژیکی و محیط زیستی شهر ایفا کرده و نیز به عنوان عنصر کلیدی در توسعه پایدار به شمار می روند.

در ایران شهرداری ها به خاطر تامین منابع مالی به سوی عرصههای طبیعی، عمومی و ذخایر اکولوژیک میروند. از این جمله میتوان به قطع درختان کهنسال ، جنگلها و درختزارها و از بین بردن تپه ماهورهای شهری که زیستگاهی برای جانوران و گیاهان هستند اشاره کرد از جمله مکان هایی که متاسفانه مورد بی لطفی توسط تمام شهرداری ها قرار میگیرد پارکهای جنگلی10است.

پارکهای جنگلی نیز در ایران با هدف بهبود وضعیت اکولوژیک ومحیط زیستی شهر و همچنین برای پاسخگویی به نیازهای تفریحی و تفرجی شهروندان، عموما در حومه شهرهای ایران احداث شدهاند. [16] اما امروزه این فضاها به دلیل عدم برنامه ریزی و طراحی مناسب نه فقط پاسخگوی نیازهای محیط زیستی و اکولوژیک نیستند، بلکه به واسطه مدیریت ضعیف، نقش تفریحی آنها کمرنگ و به عنوان معضل در بسیاری از شهرها شناخته میشوند. با بررسی این مناطق میتوان به فرسودگی کالبدی و فرسودگی عملکردی آنها پی برد .