بخشی از مقاله
چکیده
امیر خسرو دهلوی یکی از برجستهترین شعرای هند است که آثار خود را به تقلید از نظامی گنجوی سروده است. از آنجایی که نظامی گنجوی یکی از ساختارمندترین شعرای فارسی زبان است. به نظر میرسد که امیر خسرو نیز در تقلید از آثار او به لزوم ساختار منسجم در آثارش بسیار توجه داشته است. نظام هماهنگ این اثر هم در شکل و هم در محتوای اثر حکایت از طرح منسجمی میکند که امیرخسرو در ذهن داشته است. هدف از این مقاله دستیابی به طرح و ساختار ذهنی امیرخسرو در مطلع الانوار است.
مقدمه
ابوالحسن امیرخسرو دهلوی شاعر و عارف نامدار پارسی زبان هندوستان درسال 651 در یتیالی هند، زاده شد وبه سال 725 در دهلی درگذشت. خسرو ترک نژاد و هندی زاد بود و کلمات ترکی و هندی در شعر او بسیاراست. پدرش امیر سیفالدین محمود افسری ترک و از اهالی لاچین در فرا رود بود که هنگام یورش مغولان به هندوستان فرار کرد و درآنجا با زنی اهل دهلی ازدواج کرد و به دربار شمسالدین التمش، پادشاه دهلی راه یافت. امیر خسرو مانند پدر که سمت امیرالامرایی داشت در دربار، بزرگی و سروری یافته بود و زمانی در درگاه جلالالدین فیروز شاه جای داشت و لقب امیری گرفت.
وی دوران کودکی و نوجوانی را با فراگرفتن زبان و ادب فارسی در دهلی گذراند و پس از چندی در محضر یکی از بزرگترین و مشهورترین مشایخ و عارفان دوران یعنی شیخ نظامالدین محمدبن احمد دهلوی معروف به نظامالدین اولیا شاگردی کرد.
نور که از خواجه نظامم رسید کار از آن رو به نظامم رسید امیر خسرو برای پیر و مراد خود احترام فراوان قایل بود و با وجود این که دایم در خدمت پادشاهان و فرمانروایان بود، هیچ گاه از میزان ارادت و توجه او نسبت به شیخ کاسته نشد. امیر نیز مانند استاد خود پیرو سلسله عرفان چشتیه بود.
امیر خسرو به سبب آشنایی با زبانهای فارسی، ترکی، عربی و هندی اطلاعات نسبتاٌخوبی داشت. موسیقی هندی و ایرانی را به خوبی میشناخت. اشعار فراوانی در زمینههای مختلف سرود. شعرش لحن و لطافتی خاص دارد کلمات ترکی و هندی نیز در شعر او دیده میشود و میتوان سبک وی را طلیعه "سبک هندی "به شمار آورد.
در تذکرهها درباره تعداد آثار امیر خسرو روایتهای اغراق آمیزی نقل کرده اند و از قول او نوشته اند که شمار اشعارش از چهار صد هزار بیت بیشتر است.
مطلع الانواریکی از آثار تعلیمی منظوم در ادب فارسی است این اثر نخستین مثنوی از خمسه امیر خسرو است که در مقابل منظومه تعلیمی مخزن الاسرار سروده شده است.امیر خسرو در مقدمه این اثر مانند نظامی به موضوعاتی نظیر ستایش خدا ونعت رسول ومناجات و مدح بزرگان پرداخته است البته این بخشها نیز از مضامین اخلاقی وتعلیمی خالی نیست اما بخشهای اصلی منظومه که از بیست مقالت تشکیل شده است سرشار از مضامین اخلاقی و عرفانی است.
اگر بخواهیم از پیشینه تحقیقات این اثر بگوییم تاکنون درباره مطلع الانوار پژوهش هایی انجام گرفته است.از جمله، مقاله ای از مهین پناهی،باعنوان "اخلاق در مطلع الانوار"است که با بررسی آموزههای اخلاقی در این اثر نشان داده است که امیر خسرو در مطلع الانوار با مشرب اخلاق عارفانه به آموزههای اخلاق فردی مانند شناخت هدف خلقت آدمی،خود شناسی وهمت و...پرداخته است. - پناهی، - 43:1389 دیگر مقاله ای است با عنوان "خطبه قدس"،از همان نویسنده در موضوع عناصر عرفانی و طبقه بندی آنها به مقامات و احوال وتفکیک کار برد حقیقی و مجازی آن ها
ومقاله دیگر در باره مطلع الانوارمقاله "حکایات تعلیمی و کارکردهای آن درمطلع الانوار امیر خسرو دهلوی" اما با وجود این پژوهش ها،تاکنون درباره ساختارمطلع الانوارامیر خسرو دهلوی پژوهشی انجام نگرفته است لذا این پژوهش در صدد پاسخ گویی به این سوال است که امیر خسرو درمطلع الانوارچه ساختاری را در نظر داشته است؟ یابه زبانی دیگر ساختار ذهنی امیر خسرو دهلوی درمطلع الانوار چیست؟ از آنجایی که نظامی گنجوی یکی از ساختارمند ترین شعرای فارسی زبان است.به نظر می رسد که امیر خسرو نیز در تقلید از آثار او به لزوم ساختار منسجم در آثارش بسیار توجه داشته است.نظام هماهنگ این اثر،هم در شکل و هم درمحتوا حکایت ازطرح منسجمی می کند که امیر خسرو در ذهن داشته است.
مطلع الانوار کتابی است کاملا علمی که با توجه به هندسه ذهنی روش مند امیر خسرو سروده شده است. امیر خسرودرمقدمه مطلع الانوار به موضوعاتی نظیر ستایش خدا ونعت رسول ومناجات ومدح بزرگان پرداخته است.او در بیتی اثر خود را به دو بخش هفت تایی ونه تایی تقسیم می کند وآن را ماه تمام میداند.
هفت و نهش کرده چو ماه تمام جلوه کنم در نظر خاص وعام - مطلع الانوار:ص - 56 در این بیت امیر خسرو با دقت تمام به بخشهای مختلف کتاب خود اشاره میکند و اثر خود را به ما معرفی میکند و به عبارتی برای کتاب خود فهرستی را ذکر میکند که شامل دو بخش است بخش اول از هفت قسمت و بخش دوم از نه قسمت تشکیل شده که این دو بخش عبارتند از:
بخش اول: بخش مقدمه کتاب است که تشکیل شده از حمد،سه مناجات وسه نعت که روی هم عدد هفت را بوجود میآورد. بخش دوم: بخش اصلی کتاب است که تشکیل شده از مدح مرشد،ثنای سلطان، ثنای ثانی،داعیه ترتیب، سه خلوت، بخش مقالتها و در پایان نیز گفتار در اختتام این مجلد را میآورد.که عدد نه را می سازد.
او اثر خود را از کمال به ماه تمام تشبیه میکندو یکی از دلایلی که حکایت از هندسه ذهنی امیر خسرو و ساختارمند بودن مطلع الانوار او میکند موضوع کمال این اثر است که امیرخسرو برای نشان دادن این کمال به دو عددهفت و نه اشاره کرده که این دو عدد در اندیشه باستانی نشانه رشد و تحول و کمال است.
توجه به عدد هفت و نه هفت عدد آفرینش است.اندیشه باستانی رشد وتحول انسانها در دوره های 7و9 رخ میدهد. چنین اندیشه هایی در تمام غرب رواج یافت و در قرن هفدهم سرتامس براون نوشت که هر هفت سال تغییری در زندگی در وضعیت بدن یا ذهن وگاه حتی در هر دو رخ می دهد. اما یک نکته اهمیت ویژهای دارد.یعنی 9 7=63 سال شصت وسوم "پختگی کاملی است.جمع عددهفت ونه هم میشود شانزده که در آغاز مقاله فهرست مطالب کتاب نیز شانزده مورد است.
در برخی تمدنها 9 رابا اهله قمر مرتبط میدانستند.امیر خسرو نیز معمولا این عدد را به همراه ماه تمام میآورد.توجه به این نکات در مورد عدد هفت و نه و رابطه بین این دو عدد در جمع و تضریب هر چه باشد حکایت از توجه و آگاهی امیر خسرو از این دو عدد و رابطه آن با کمال مینماید.
بنابر این به نظرمی رسد که اثر دارای یک ساختار استثنایی است ودر این اثر سمبولیسم عددی را نیزمی توان دید. پرسش از سمبولیت عددی ما را به یاد بسیاری از آثارفرا میخواند.که عدد در آنها از اهمیت زیادی برخوردار است. این آثار معمولا دارای چهار سطح معنایی هستند که پایین ترین آن سطح ظاهری و بالاترین آن سطح تمثیلی است؛هر چند نمادهای عددی روشن نیز درارتباط با سطح بیرونی کتاب وجود دارد.
نشانههای عددی کتاب مطلع الانوار وساختار آن که در آغاز مقاله مشاهده شد توجه امیر خسرو را به اعداد نشان میدهد و ساختار کتاب باز تابی از اهمیت اعداد است که سمبولیسم ریاضی باطنی کتاب تنها در سطح تمثیلی آن راآشکار میکند.در مطلع الانوار ساختار بیرونی اثر،سمبولیسم عددی مشخصی را آشکار نمیکند؛لیکن همانند آثار مشابه دیگر و رسم آن روزگار این اثر نیز سمبولیسم عددی خویش را درسطح تفسیر باطنی آشکار میسازد.
هدفمندی
سومین دلیل روشمند بودن بودن مطلع الانوار،هدف مند بودن این منظومه است.چنان که یاد آوری می کند که هدف او به وجود آوردن پنج اثر است و این اولین آن هاست.
باری از اندیشه گنجینه سنج // گشت یکی گنج فراهم ز پنج
گر بود از عمر شمار دگر // پنجه پنجه رسانم به چهار دگر
ودربخش داعیه ترتیب اثر اهداف خود را با یک تقسیم بندی دقیق وحساب شده در ساختاری منظم ارایه میکند،که با علمی ترین مقالههای دوران معاصر برابری می کند وحتی از بسیاری از آنها دقیق تر و علمی تر تالیف شده است.
