بخشی از مقاله
چکیده
موقعیت جغرافیایی به عنوان عامل اصلی ثابت تأثیرگذار بر ژئوپلیتیک کشورها مطرح می باشد. بنابراین، شناسایی موقعیت جغرافیایی کشورها اولین قدم در بررسیهای ژئوپلیتیک است؛چراکه همه کشورهای جهان از موقعیتهای جغرافیایی خاص برخوردار هستند.امروزه دریا اهمیتی حیاتی در زندگی و رشد ملتها دارد. منافع کشورهای صاحب دریا ارتباط مستقیم با خواستهها،نیازها،تواناییها و فرهنگ آنها دارد و راه اکتساب آن در قالب راهبرد دریایی معنا می یابد.
امروزه حجم بسیار بالایی از تجارت جهانی از طریق دریا صورت میگیرد.حمل و نقل دریایی،نقش راهبردی در اقتصاد ایفا میکند و کشورهایی که از موهبت دسترسی به آب و دریا برخوردارند،میتوانند سهم خود را در اقتصاد بینالملل تثبیت نمایند.
جنوب شرق ایران با دارا بودن ظرفیتهای ژئوپلیتیک فوق العاده اقتصادی، امنیتی، دسترسی، ارتباطات منطقهای و بینالمللی واجد کارکردهای تولیدکننده قدرت در کشور است که تاکنون مورد غفلت واقع شده است.سواحل جنوب شرقی ایران با داشتن ساحلی طولانی و مناسب دارای همه ویژگیهای محیط طبیعی،اقتصادی و نظامی برای تبدیل شدن ایران به یک قدرت دریایی را در خود جای داده است.
از این رو تلاش شده است با استفاده از روش توصیفی -تحلیلی، ظرفیتهایی را که منطقه جنوب شرق کشورمان به ویژه به لحاظ ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک دارا میباشد،مورد مطالعه قرار گیرد که گردآوری داده ها نیز عمدتاً از طریق کتابخانهای و بانک اطلاعاتی صورت گرفته است.
-1مقدمه
موقعیت و ویژگیهای جغرافیایی،یکی از مهمترین شاخصهای قدرت بخشی مناطق میباشد.کشور ایران با قرارگرفتن در جنوب غرب آسیا،دارای یک موقعیت ممتاز استراتژیک1 برای تأمین انرژی دیگر کشورها است،بنابراین از این رو در کانون توجه جهانی قرار گرفته و نقش ویژهای به ظرفیت موجود ایران بخشیده است.از سوی دیگر ایران به دلیل برخورداری از منابع فراوان نفت و گاز، نزدیکی جغرافیایی به دریاهای آزاد و تنگه استراتژیک هرمز، سواحل مناسب برای تأسیس بندر و تأسیسات نفتی و... دارای جایگاه انحصاری در تأمین نفت و گاز برای کشورهای آسیایی است.
در این ارتباط سواحل جنوب شرق ایران از اهمیت بیشتری نسبت به سایر مناطق ایران برخوردارند. وجود برخی سواحل صخرهای، نوع، شکل و ویژگیهای بیشتر سواحل مکران به نحوی است که برای ایجاد بنادر و پایگاههای نظامی ساحلی مناسب میباشد.سواحل جنوب ایران نقش بسیار تعیین کنندهای در تأمین امنیت ملی کشور دارد و بهرهگیری از این فرصتها کشور را در مسیر امنیت،توسعه و رفاه قرار میدهد.
دریا از جمله مفاهیمی است که در متون و گزارههای دینی مورد توجه قرار بوده است.برای مثال در قرآن کریم سیزده بار واژه»بر« وسی و دوبار واژه»بحر« به کار رفته است.جالب اینجاست که این تعداد با درصد خشکیها - 29درصد - و دریاهای زمین - هفتاد ویک درصد - تناسب دارد.دریاها، سواحل و کرانهها از آغاز تاریخ بشریت، کانون و بستر تمدنها و به لطف انسان مرکز کسب و کار بودهاند.نقش دریاها و اقیانوس دراقتصاد ملی کشورها درحدود سه دهه است که درکشورهای توسعه یافته و برخی کشورهای درحال توسعه به صورت عددی برآورد می شود.
محاسبه این سهم بیانگر درک و شناخت صحیح کشور از ظرفیت دریاها در توسعه اقتصادی است. در ایران با توجه به بهره گیری از نعمت همجواری با آبهای آزاد درجنوب کشور و بزرگترین دریاچه دنیا در شمال کشور،تعیین این سهم بسیار مهم است.
افزون بر این دریا ظرفیت بسیار بالایی در انتقال کالاها دارد.به عبارتی حمل و نقل دریایی نیز از آغاز تاریخ، نقش مهمی درگذران زندگی انسان داشته است و امروزه این نقش پر رنگتر هم شده است.بیست درصد جمعیت جهان در محدوده بیست و پنج کیلومتری دریا و سیونه درصد جمعیت جهان در محدوده صدکیلومتری دریا زندگی میکنند و شصت درصد شهرهای جهان که جمعیتی بیش از شش میلیون نفر دارند، در سواحل یا در نزدیکی سواحل واقع شدهاند. برابر پیش بینی های انجام شده تا سال2020 میلادی دو سوم جمعیت جهان در محدوده های ساحلی سکنی خواهند داشت
از قدیمترین دوران تا امروز دسترسی به دریا یکی از عوامل مهم برای توسعه اقتصادی و سیاسی کشورها بوده است و چنین نیازی امروزه نیز کاملاً احساس میگردد. به گواه تاریخ، ایرانیان از قدیمیترین دریانوردان بوده و در آبهای خلیج فارس، اقیانوس هند، شرق مدیترانه و دریای سرخ، سرآمد دوران خود به شمار می رفتهاند.در عصر حاضر نیز، آبهای آزاد با پتانسیل دریای عمان، ایران را عضو دو سازه منطقهای یعنی سازه دریای عمان و سازه میان قارهای اقیانوس هند میکند. سازه اقیانوس هند یک سازه میان قاره ای بین کشورهای آفریقا، آسیا و اقیانوسیه است.یعنی ایران با کشورهای سه قاره دارای منافع مشترک میشود به عبارتی عضویت در سازههای دریای عمان و اقیانوس هند و توسعه روابط با اعضای آن در سه قاره آسیا، آفریقا و اقیانوسیه ظرفیت ژئوپلیتیک1 ایران را توسعه میدهد
بدون وجود حمل و نقل دریایی، واردات و صادرات کالا که پایه تجارت نوین جهانی است، امکان پذیر نیست. حدود500 هزار کشتی تجاری به شکل بینالمللی در دنیا فعالیت میکنند که همه نوع کالا را حمل و نقل مینمایند.بررسیها نشان میدهد با استفاده از نیروی یک اسب بخار در شرایط مساوی میتوان به شرح زیر بهرهبرداری نمود:
- 1 از طریق هوا:معادل هشت کیلوگرم بار.
- 2 از طریق شوسه زمینی:معادل صد کیلوگرم بار.
- 3 ازطریق راه آهن:معادل هشتصد کیلوگرم بار.
- 4 از طریق دریا:معادل چهار هزار کیلوگرم بار.به اعتقاد برخی صاحبنظران مانند تیل2، دریا :
- 1کانون مواد غذایی و انرژی است.
- 2عرصه حمل و نقل و مبادله است.
- 3عرصه ای برای گستردن ایده هاست.
- 4عرصهای برای تسلط بر دیگر کشورهاست
امروزه حمل و نقل یکی از اجزاء مهم اقتصاد ملی محسوب میگردد و به دلیل داشتن نقش زیربنایی تأثیر فراوانی بر فرآیند رشد اقتصادی کشور دارد. این بخش در برگیرنده فعالیتهایی است که به شکلی گسترده در تمامی زمینههای تولید، توزیع و مصرف کالا و خدمات جریان داشته و در مجموعه فعالیتهای اقتصادی نقش غیر قابلانکاری را بر عهده دارد. بدون وجود شبکه حمل و نقل، تأسیسات و تجهیزات جانبی و ناوگان مطلوب تصور رشد و توسعه عمومی کشور غیر ممکن به نظر می-رسد. اساساً در رشد و توسعه اقتصاد و تجارت جهانی در مقطع فعلی و روند گسترش آن نمیتوان نقش سیستمهای حمل و نقل در بهینه سازی هزینهها، زمان سفر، سرعت جابجایی، ایمنی و سطح خدمات ارائه شده را انکار نمود.
جمهوری اسلامی ایران پل ارتباطی آسیا- اروپا- وشمال- جنوب میباشد و به لحاظ موقعیت خاص جغرافیایی میتواند نقش کلیدی در نقل و انتقال کالا از طریق حمل و نقل زمینی - جادهای و ریلی - هوایی و دریایی ایفا کند. این موقعیت ممتاز ایران در منطقه با فروپاشی شوروی سابق دوچندان گردیده است.بطوریکه شرایط مناسبی برای کالاهای ترانزیتی و فعالتر شدن بازار منطقهای کالا و خدمات فراهم گردیده است.
به همین منظور، پس از جنگ تحمیلی، تلاش همه جانبه و سرمایهگذاری عظیمی در زمینه توسعه شبکه ارتباطات و حمل و نقل به عمل آمده تا بتواند امکانات ترابری خود را در اختیار کشورهای منطقه قرار دهد و در عرصه بینالمللی صدور خدمات ترانزیت کالا، جایگاه شایسته خود را بیابد. با توجه به سرمایهگذاری های انجام شده، کشورهای منطقه از جنوب خلیج فارس تا آسیای مرکزی، قفقاز و حوزه بالتیک1 و از شرق تا غرب آسیا میتوانند با اطمینان خاطر ایران را برای نقل و انتقال کالاهای صادراتی و وارداتی انتخاب نمایند
حمل و نقل اساساً اهمیت حیاتی و قاطع در امر توسعه کشورها دارد.کریدور شمال-جنوب، هم در سطح بین المللی و هم درسطح داخلی - از یک سو، راهرو بینالمللی شمال- جنوب شامل ارتباط کشورهای شمال اروپا، اسکاندیناوی2 و روسیه از طریق ایران با کشورهای حوزه خلیج فارس ،حوزه اقیانوس هند و جنوبشرقی آسیا و از دیگر سو، راهرو داخلی شمال-جنوب در ایران که سرخس را به چابهار متصل میکند - همگی حکایت از اهمیت یافتن فوق العاده شرق ایران در فضای کنونی ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک3 جهانی دارد.
بنابراین طراحی یک سیاست داخلی- خارجی کارآمد در جنوب شرق کشور، به منظور فراهم آوردن زمینههای توسعه پایدار در منطقه شرق کشور، در گرو اهمیت یافتن مقوله توسعه پایدار و نیز دشواریهای سیاسی - امنیتی با قدرتهای بزرگ جهانی است. رونق کریدور4 شمال - جنوب، سرآغاز توسعه پایدار جنوب شرق ایران میشود و در نهایت به برقراری و گسترش رفاه و امنیت منجر میشود و در عین حال ایران را به یک قدرت منطقهای متصل به نظام بینالمللی، مبدل میسازد
امروزه بالغ بر 90درصد از تجارت جهانی از طریق حمل و نقل دریایی انجام میگیرد؛ زیرا این نوع حمل و نقل دارای مزایای قیمت ارزان، انتقال حجم و وزن انبوه کالا، انتقال سریع و بیخطر کالاهاست.این مزایا باعث گردیده که حمل و نقل دریایی و راههای آبی از توجه ویژهای برخوردار باشند.حمل و نقل دریایی کالاها نقش کلیدی در تجارت خارجی به ویژه تجارت جهانی دارد.بنابراین بدون وجود حمل و نقل دریایی، واردات و صادرات کالا که پایه تجارت مدرن جهانی است،امکان پذیر نیست.یکی از حلقههای اصلی در حمل و نقل دریایی، بنادر میباشند که مبادی ورود و خروج کالاها هستند.در سرتاسر جهان بنادر هر کشور حکم داراییهای راهبردی ملی را دارند.
