بخشی از مقاله
چکیده
حُسن عدالت به جهت فطریبودن آن، همیشه مورد توجه مردم و مکاتب الاهی و بشری بوده است. اسلام در جایگاه دین کامل و خاتم، این آموزه را در همه ابعاد زندگی بشری مورد تأکید فراوان قرار داده است. عدالت اقتصادی، به معنای مراعات حقوق اقتصادی در حوزه رفتارها و روابط اقتصادی است. این امر بهصورت هدف اقتصادی، هنگامی بهطور کامل محقق میشود که هر یک از افراد جامعه، به حق خود از ثروت و درآمدهای جامعه دست یابند.
از دیدگاه اسلام، منشأ حق برای انسانها دو امر است: کار و نیاز. براساس میزان کار و تلاش، حق انسان نسبت به ثروت و دارایی جامعه بالفعل میشود. همچنین انسانهای نیازمند که توان کار ندارند، نیازشان حق آنها را درباره ثروتها و دارایی جامعه بالفعل میکند؛ و بر حکومت و ثروتمندان لازم است که نیاز آنها را در حد متعارف برطرف کنند.
همه انسانها در بهره مندی از نعمتهای الاهی باید دارای فرصت و شرایط مساوی باشند؛ گرچه بعد از تقسیم فرصتها بهنحو مساوی، اگر گروهی به دلیل استعداد و تلاش زیادتر، از نعمتها بیشتر بهرهمند شود، این امر خلاف عدالت نیست.
مقدمه
طول عمر عدالت، به میزان طول عمر آفرینش انسان است؛ چرا که حسن ذاتی عدالت از روز اول خلقت برای بشر قابل درک بود. همه نخبگان فکری، صاحبان اندیشه و ادیان الاهی بهویژه دین اسلام، بر تحقق عدالت در همه ابعاد زندگی تأکید فراوان دارند؛امّا هیچگاه بین نخبگان و مکاتب فکری در مفهوم عدالت، روشها و راههای تحقق آن، توافقی حاصل نشده است.
یکی از مهمترین آموزههای اسلام در همه ابعاد زندگی که در متون دینی فراوان از آن سخن به میان آمده است، عدالت است. ما دربخش اول این نوشتار مفهوم عدالت اقتصادی را بیان می کنیم و در بخش دوم، راه های تحقق عدالت با تکیه بر آموزههای اسلامی تبیین میشود.
جایگاه و اهمیت عدالت در اقتصاد اسلامی
از اموری که در منابع اسلامی و سخنان معصومان فراوان یافت میشود، اهمیت عمل به عدالت است. افزون بر گفتار فراوان امام علی در باب عدالت، سیره حضرت نیز در حکومت و بویژه در آغاز پذیرش حکومت، گویای اهمیت فراوان عدالت و جایگاه والای آن در اقتصاد اسلامی است. که به ذکر چند نمونه از سخنان ایشان دراین باب بسنده میکنیم:
»العدل حیاهi «
عدل سبب حیات است - مایه رفاه و نشاط جوامع است - .
»العدل قوام الرعیه و جمال الولاهi i «
عدالت مایه استحکام زندگی مردم و زینت حاکمان است.
ان العدل میزان» االله سبحانه الذی وضعه فی الخلق و نصبُه لاقامه الحق فلا تُخالِفْه فی میزانه و لاتُعارِضْه فی سلطانه «i i i به درستی که عدل، معیار و میزان خدای سبحان است که آنرا میان مردم قرار داد تا حق را براساس آن بپا دارند؛ بنابراین با خدای متعالی در معیارش مخالفت و با قدرتش معارضه نکن.
»بالعدل تتضاعف البرکات«i v به سبب عدالت، برکتها چند برابر میشود. بالعدل» تَصْلَح الرعیه«v
به سبب عدالت، زندگی مردم سامان مییابد. فی» العدل الاقتداءُ بسنه االله و ثبات الدول «vi
در عدالت، پیروی از سنت و روش الاهی و استحکام و پایداری دولتها است.
ما عْمِرُتِ» البلادْ بمثل العدل «vi i هیچ چیز همانند عدالت سبب آبادانی شهرها نشد.
گفتار در باب اهمیت عدالت از دیگر معصومان فراوان است که به چند نمونه آن بسنده میشود؛ امام صادق میفرماید: »العدل احلی من الماء یصیبه الظمآن «vi i i عدالت از آبی که انسان تشنه به آن دست مییابد، شیرینتر است.
العدل احلی من الشهد و الین من الزبد و اطیب ریحاً من المسک:i x عدالت از عسل شیرینتر، از مسک نرمتر و از مشک خوشبوتر است.
همچنین فاطمه زهراء میفرماید: فرض» االله العدل تسکیناً للقلوب «خداوند برای آرامش دلها عدالت را واجب کرد.
این مختصر سخنان معصومان درباره عدالت، حاوی نکات ارزشمندی است که در ادامه بحث از آنها بهرهمند خواهیم شد. بهسبب اهمیت رفتار عادلانه در سعادت فرد و جامعه است که خدای متعالی میفرماید:
ای کسانی که ایمان آوردید! عدالت را بپا دارید.
خداوند به عمل به عدالت و نیکیکردن فرمان داده است.
و در آیه دیگری، برپاداشتن قسط و عدالت را هدف بعثت انبیا و نزول کتابهای الاهی بر شمرده است... .
ما رسولان خود را با نشانههای روشن فرستادیم و با آن ها کتاب آسمانی و میزان=] معیار شناسایی حق و قوانین عادلانه[ نازل کردیم تا مردم به اجرای عدالت بپا خیزند.
مفهوم عدالت و رابطه آن با حق
هنگامی که مفهوم واژه عدالت را در دو حوزه دانش بشری - فلسفه و کلام - و علوم اجتماعی مورد توجه قرار دهیم، دو معنای متفاوت از آن برداشت شود؛می ولی با این حال در یک بُعد، مفهوم مشترکی دارند؛ یعنی در هر دو حوزه، عدالت صفتِ فعل و رفتار است. در حوزه فلسفه و کلام، صفتِ فعل خدای متعالی است. شهید مطهری معنای عدالت را در حوزه فلسفه و کلام چنین بیان میکند:
»رعایت استحقاقها در افاضه وجود و امتناعنکردن از افاضه و رحمت و به آنچه امکان وجود یا کمال وجود دارد
در حوزه دانش اجتماعی، عدالت،صفتِ رفتارها، روابط و قوانین بشر است. تمام سخنانی که از معصومان پیشتر درباره اهمیت و جایگاه عدالت بیان کردیم، در معنای دوم بوده و در این خصوص، سخن از امام علی فراوان است؛ بنابراین عدالت اجتماعی آنگاه در جامعه تحقق می یابد که رفتار و روابط اجتماعی بر میزان عدالت تنظیم شده باشد و در حوزه اقتصاد آنگاه میتوان گفت اقتصادی عادلانه داریم که رفتارها و روابط اقتصادی عادلانه تنظیم شده باشد؛ امّا از دیدگاه اسلام، عدالت به چه معنا است تا رفتارها و روابط عادلانه در حوزه اقتصاد به صورت هدف دنبال شود؟ برای درک درست مفهوم عدالت از دیدگاه اسلام، از گفتار و سیره معصومان بهره میبریم.
