بخشی از مقاله
چکیده
برخی از اطلاعات مربوط به امام هادی - ع - در منابع متعدد با اختلافاتی نقل شده و سبب شده است در برخی موارد، اشتباه، تناقض یا تضادهایی صورت بگیرد و سبب شود تا گزارشهای تاریخی دیگری که از نظر زمان یا عوامل دیگر بستگی به این گزارشها دارند به درستی دریافت نشوند. زمان و عوامل احضار امام هادی - ع - از مدینه به سامرا از جمله این مباحث است.
در این نوشته بیان خواند شد که بر اساس گزارشهای تاریخی و شواهدی که در دست است تاریخ احضار امام هادی - ع - باید پیش از سال 243 و به سال 234 باشد زیرا این زمان با سخت گیری و ایجاد محدودیت عباسیان برای آن حضرت سازگاری بیشتری دارد. همچنین علت احضار آن حضرت هر چند میتواند عوامل مختلفی مانند سعایت و اظهار دشمنی برخی از والیان متوکل عباسی باشد اما تلاش همه جانبه عباسیان از جمله متوکل عباسی برای حفظ قدرت از یک سو و نقش موثر امام هادی - ع - در رهبری جامعه از سوی دیگر مهمترین عاملی بود که زمینه را برای احضار امام هادی - ع - به سامرا و مراقبت شدید از ایشان فراهم کرد.
اطلاعات و گزارشهای تاریخی مربوط به مقاطع مختلفی از زندگی امامان معصوم علیهم السلام از جمله مباحثی است که در برخی موارد در منابع متعدد به شکل های متفاوت و گاهی متعارض مطرح شده است. صرف نظر از عوامل مؤثر در این زمینه، بررسی و دقت در برخی از این گزارشها و دادههای تاریخی نیز آن چنان که باید صورت نگرفته است.
به همین سبب گزارشهای تاریخی فراوانی وجود دارد که نیازمند مداقه و بررسی جدی است تا بتواند تا حد ممکن مخاطب را به واقعیت نزدیک کند. دوره زندگی و امامت امام هادی - ع - نیز از همین موارد است که دست کم برخی از مباحث آن برای رسیدن به واقعیت، تلاش علمی و بررسی دقیقی را طلب میکند. امام هادی - ع - دهمین پیشوای شیعه و فرزند امام جواد - ع - است. آن حضرت پس از شهادت امام جواد - ع - و در هشت سالگی امامت شیعه را به عهده گرفت و در طول 33 سال جامعه شیعه را به خوبی رهبریکرد و سرانجام به دست معتز، حاکم ستمگر عباسی به شهادت رسید.
رهبری جامعه شیعه در این زمان با دشواری های فراوانی روبرو بود. اختناق و محدودیت های سیاسی و اجتماعیکه وجود داشت و از همه مهمتر تحت نظر بودن و به نوعی حبس خانگی امام هادی - ع - سبب شده بود ارتباط آن حضرت با شیعیان به کمترین سطح برسد. همین عوامل و البته عوامل دیگری باعث شد برخی از اطلاعات مربوط به امام هادی - ع - در منابع متعدد با اختلافاتی نقل شده و در برخی موارد، اشتباه، تناقض یا تضادهایی صورت بگیرد و سبب شود در برخی مقاطع دیگر تأثیر گزار بوده و دریافت درستی از وقایع و علل آن را به دست ندهد.
البته هر چند در بسیاری از این موارد، به سبب گزارشهای متعدد، یکسان سازی و رسیدن به نظر واحد امکان پذیر نیست اما دست کم در برخی موارد با دقت، مقایسه و بررسی این گزارشها میتوان به مقدار قابل توجهی، این گزارشها را به هم نزدیک کرده و به یک وجه مشترک و قابل قبولی دست یافت. بدیهی است که عوامل متعددی مانند تصحیف اسامی و اعداد و ارقام یا جابجایی احتمالی گزارشها، در بروز این اختلافات نقش دارند که ما در این نوشته، به دنبال طرح و بررسی این عوامل نیستیم.
یکی از این گزارش-های مورد اختلاف، زمان و چگونگی احضار امام هادی - ع - به سامرا و علل و عوامل آن است که در این نوشته مورد بررسی قرار میگیرد با توجه به آن که زمان احضار امام هادی - ع - و نیز عواملی که منجر به آن شد تا عباسیان آن حضرت را به سامرا احضار کنند به گونههای مختلفی نقل شده، لازم است این بحث در دو محور زمان و زمینه ها یا عوامل احضار امام هادی - ع - به سامرا مورد بررسی قرار گیرد و با بررسی و مقایسه گزارشهای موجود، روشن شود که امام هادی - ع - به چه میزان در این تصمیم عباسیان نقش داشته اند و اساسا منشأ تصمیم گیری عباسیان چه بوده است؟
سبب احضار امام
گزارش های تاریخی و مکاتبات موجود در منابع تاریخی بهترین منبع برای تشخیص سبب احضار امام هادی - ع - از مدینه به سامرا هستند. بر این اساس، هر چند در نامهای که به وسیله متوکل برای احضار آن حضرت فرستاده شده است اظهار محبت و علاقه به آن حضرت موج می زند و به گونهای تصویر شده است که گویا متوکل برای تکریم و احترام امام آن حضرت را به سامرا منتقل کرده است اما از نامههای دیگر و نیز رفتار متوکل پس از احضار امامهادی - ع - به آسانی میتوان فهمید که تنها سبب احضار آن حضرت، کنترل، مراقبت و تحت نظر داشتن آن حضرت بوده است. در حقیقت حکومت عباسی با خارج کردن امام هادی - ع - از مدینه می خواست مدینه را از کانون توجه مردم به اهل بیت - ع - خارج سازد. به هر حال سبب احضار آن حضرت را در منابع موجود میتوان چهار عامل دانست:
.1 بیشتر منابع گفتهاند بریحه عباسی، که امام جماعت حرمین - مکه و مدینه - بود به متوکل نامه نوشت که اگرتورابه مکه ومدینه حاجتی است، علی بن محمد - امام هادیع - را از این سرزمین بیرون ببر، چرا که او مردم را به سوی خود دعوت کرده و عده بسیاری از او تبعیت کردهاند و تابع او شدهاند.ٍ از این رو گفتهاند هنگامی که شهرت آن حضرت شیوع یافت - و همگان از آن با اطلاع شدند - ، متوکل او را از مدینه فراخواند زیرا بر سلطنت و از میان رفتن حکومتش میترسید.
به سبب ویژگیهایی که در آن حضرت بود مانند دانش بسیار، عمل صالح، استواری رأی و سخن حق و آن حضرت را در قلمرو حکومت خود در عراق در سامرا سکونت داد و سرانجام با سم ایشان را مسموم کرد.َ در حقیقت مهمترین نکتهای که اساس ترس و وحشت حکومت عباسی را از حضور امام هادی - ع - در مدینه تشکیل میداد و چنان متوکل را نگران کرد که تصمیم گرفت آن حضرت را به سامرا احضار کند، این بود که مبادا امام هادی - ع - حکومت را از دست عباسیان خارج کند. چنان که بر اساس برخی منابع، همسر متوکل نیز مشابه همین نامهها را برای متوکل فرستادُ و پس از این مکاتبات، متوکل یحیی بن هرثمه را به مدینه فرستاد تا امام هادی - ع - را به سامرا بیاورد.
.2 سبب دیگری که در باره احضار امام هادی - ع - گفته اند این که چون عبداالله بن محمد، از امام هادی - ع - نزد متوکل سعایت کرد، آن حضرت به متوکل نامه نوشت و ضمن شکایت از عبداالله بن محمد سعایت او را دروغ دانست. از این رو متوکل نامهای به ظاهر محبتآمیز به امام هادی - ع - نوشت و به آن حضرت اطلاع داد که اقدام عبداالله بن محمد خطا بوده و او را از مقامش برکنار کرده است. وی سپس با اظهار علاقه فراوان و تکریم جایگاه و مقام آن حضرت، برای راحتتر بودن ایشان و تأمین آسایش بیشتر آن حضرت، به شدت برای دیدن ایشان اظهار علاقه کرد و آن حضرت را به سامرا فراخواند.ّ
در سبب نخست، سخنی از شکایت امام هادی - ع - به متوکل نیست و او پس از هشدار امام جماعت مدینه یا هشدار متصدی جنگ مدینه، تصمیم به احضار آن حضرت گرفته است. اما در گزارش دوم، برخلاف سبب نخست، متوکل پس از شکایت امام از سعایت عبداالله بن محمد آن حضرت را احضار کرده است. به هر حال در اصل ماجرا چندان تفاوتی نیست مهم آن است که متوکل پس از آن که از نفوذ امام در مدینه باخبر شد و برای خود و حکومتش احساس خطر کرد تصمیم گرفت امامهادی - ع - را از مدینه دور سازد.
