بخشی از مقاله
چکیده
مسلمانان از ابتدایِ دعوتِ پیامبر - ص - و با تشویق ایشان، به نگارش اهتمام ویژهای داشتند. پس از ایشان، اصحاب ائمه - ع - و شیعیان نیز با توجه به تاکید پیامبر و اهلبیت - ع - ، به نگارش در حوزههای مختلف اسلامی روی آوردند که باعث تشکیل میراث مکتوب شیعه شد. اصحاب امام هادی - ع - نیز سهم به سزایی در نگارش آثار در حوزههای گوناگون اسلامی داشتند.
با توجه به اهمیتِ جایگاه میراث مکتوب شیعه، این مقاله، آثارِ اصحاب امام هادی - ع - را با رویکرد تاریخی و با روش کتابخانهای، گونهشناسی کرده و به این نتیجه دست یافته که اصحاب امام هادی - ع - ، در هشتگرایشِ ادبیات عرب و شعر؛ تاریخ، رجال و جغرافی؛ تفسیر و علوم قرآنی؛ حدیث؛ ریاضیات و نجوم؛ طب؛ فقه و کلام کتاب نگاشتهاند که از نظر تعداد، به ترتیب حدیث 49 - - ؛ فقه - 27 - ؛ کلام - 13 - ؛ تاریخ - 7 - ؛ تفسیر - 2 - ؛ ریاضیات و نجوم - - 1 و طب - - 1 را شامل میشود.
.1 مقدمه
دوران زندگی امام هادی - ع - ، هر چند عصر اختناق و استبداد بود و امام - ع - برای فعالیت فرهنگی، علمی و سیاسی، آزادی عمل نداشت و از این نظر فضای جامعه با عصر امام باقر و صادق - ع - تفاوت فراوان داشت، اما آن حضرت در همان شرایط نامساعد، علاوه بر فعالیتهای فرهنگی همچون مناظرات، مکاتبات، پاسخگویی به شبهات و... راویان و محدثان و بزرگانی از شیعه را تربیت کرد، علوم و معارف اسﻻمی را به آنان آموزش داد تا آنان، هم جامعه زمان خود را از آسیبهای فرهنگی اعتقادی حفظ نمایند و هم این میراث بزرگ را به نسلهای بعدی منتقل کنند.
بنابر نظر شیخ طوسی، تعداد شاگردان و اصحاب آن حضرت در زمینههای مختلف علوم اسلامی، بیش از 180 نفر بود.1 در میان شاگردان امام هادی - ع - ، چهرههای درخشان علمی و معنوی و شخصیتهای برجستهای مانند فضل بن شاذان، حسین بن سعید اهوازی، علی بن مهزیار اهوازی دورقی، ایوب بن نوح، حسن بن راشد، احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی و عثمان بن سعید عمری به چشم میخورند که برخی از ایشان شاگرد ائمه دیگر نیز بوده و دارای آثار و تألیفات ارزشمند در زمینههای مختلف علوم اسلامی هستند؛ بنابراین در این مقاله، با توجه به اهمیت دوره زمانی امام هادی - ع - و میراث مکتوب شیعه، به بررسی نقش آنان در نگارش کتاب در حوزههای گوناگون علوم اسلامی خواهیم پرداخت.
معمولاً نویسندگانی که درباره زندگی امام هادی - ع - نگاشتهاند، بخشی را به بیان زندگانی اصحاب ایشان اختصاص دادهاند. البته کتابی مستقل با نام "النور الهادی الی اصحاب الامام الهادی علیهالسلام" توسط عبدالحسین شبستری نگارش یافته و توسط کتابخانه تاریخ وابسته به دفتر حضرت آیت االله سیستانی در قم، در سال 1379 به چاپ رسیده است. هر چند مولف محترم به اختصار، به زندگی آنان پرداخته و به آثار ایشان، اشارهای نکرده است. همچنین در مقاله "جرعهنوشان اقیانوس امام هادی - ع - " که توسط آقای اسلامپور نگاشته شده و در فصلنامه فرهنگ کوثر، شماره 72 به چاپ رسیده، زندگینامه اصحاب ایشان به اختصار آمده است.
با این وجود، در این موضوع خاص، تاکنون، اثری منتشر نشده است؛ هر چند پژوهشگرانِ دفتر تبلیغات اسلامی در کتاب وزین " فرهنگنامه مؤلفان اسلامی" ، همه مولفان دوره صدر اسلام به همراه آثارشان را معرفی کردهاند که مولف این مقاله، برای گردآوری اطلاعات اصحاب و آثارشان، از این کتاب استفاده کرده و همه آثارمربوط به یارانِ امام هادی - ع - را از این کتاب استخراج و در پایان بر اساس آمار به دست آمده، تحلیل و بررسی کرده است. ذکر این نکته بایسته است که این مقاله در 5 بخش تدوین شده است: .1 مقدمه؛ .2 گزارشی اجمالی از زندگینامه اصحاب امام هادی - ع - ؛ .3 طبقهبندی آثار اصحاب امام هادی - ع - بر اساس حوزههای مختلف علوم اسلامی؛ .4 بحث و تحلیل؛ .5 منابع.
2. گزارشی اجمالی از زندگینامه اصحابِ مولف
1. محمد بن اسماعیل قمی صیمری، صحابیِ امام هادی1، ادیب و شاعر بود و اشعاری در مدح امام هادی - ع - 2 و قصیدهای در رثای ایشان و تعزیت امام عسکری - ع - سرود.3
2. ابوجعفر، احمد بن محمد بن خالد برقی کوفی - م. - 280 که پس از قیام زید به همراه پدرش عبدالرحمان به قم مهاجرت و در روستای قمرود ساکن شد.از4 یارانِ امام جواد و هادی - ع - 5 و از محدثان و عالمان شیعه و موثق است؛ هر چند روایت وی از ضعفا و اعتمادش بر احادیث مرسل باعث شد بزرگ قم، احمد بن محمد بن عیسی، او را از قم تبعید کند ولی پس از مدتی، او را به قم بازگرداند و از وی پوزش خواست و هنگامی که برقی مرد، پابرهنه و بدون عمامه در تشییع جنازهاش حاضر شد.
3. احمد بن داود جرجانی فزاری، از محدثان بزرگ اهل سنت که شیعه شد و کتابهایی در رد مذهب قبلی خود نوشت.صحابیِ2 امام جواد و هادی - ع - 3 بود اما روایتی از آنان نقل نکرد.4 رجالنویسان او را از محدثان بزرگ و قابل اعتماد دانسته و روایاتش را مربوط به زمان شیعه شدنش میدانند.5
4. حسن بن خرزاذ قمی، اهل کشّ، روستایی در گرگان6 و از اصحاب امام هادی - ع - بود اما روایتی از ایشان نقل نکرد.او7 راویِ احادیث زیادی است؛ اما گفته شده در اواخر عمر غلو کرد لذا برخی او را غیر موثق دانستهاند.8
5. ابومحمد، حسین بن سعید اهوازی کوفی قمی؛ خاندان وی اهل کوفه بودند ولی وی به همراه برادرش حسن به قم مهاجرت و در همانجا درگذشت.9 صحابی امام رضا، جواد و هادی - ع - است10 و از آنان، روایت دارد.11 او و برادرش حسن، از محدثان موثق و از بزرگان امامیه و فقیه آنان بود که سی کتاب نگاشتند.12
6. علی بن مهزیار اهوازی، ساکن اهواز و از یارانِ امام کاظم، رضا، جواد و هادی - ع - 13 و وکیل امام جواد و هادی - ع - در برخی مناطق بود و توقیعاتی در مدح وی از سوی این دو امام به شیعیان، نوشته شد. پدرش در ابتدا نصرانی بود که مسلمان شد.
