بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله منتج از پژوهشی در زمینه بررسی علل پایداری بقاع متبرکه می باشد. بنظر میرسد پژوهش چندانی در زمینه طراحی بنای امامزادگان مبنی بر اصول پایداری انجام نشدهاست. آنچه که به صورت گسترده روی آن بحث شده است، تعریف پایداری از منظر صاحبنظران غرب می باشد. هدف از این پژوهش ضمن مقایسه پایداری از منظر صاحبنظران غرب و اسلام ، به بیان علل پایداری بقاع متبرکه و محلات پیرامون آن می پردازد تا اصول موردنیاز توسعه پایدار این اماکن تبیین گردد.
جامعه شیعه امروز نیازمند تعلیمی برای رسیدن به هدف مطلوب خود که کمال و قرب الهی است، می باشد و همواره زیارتگاهها به عنوان مکانی مقدس برای رسیدن به این هدف تلقی میگردند و چهبهتر که فعالیتهای روزمره مردم در کنار زیارت و عجین شدن با این فضای معنوی، همانند گذشته صورت پذیرد.
لذا در مقاله حاضر پس از بررسی پایداری غرب و اسلام، نتایج آن بر این مهم استوار است که معماری پایدار از منظر صاحبنظران غرب زیرمجموعه ای از معماری پایدار اسلامی است و در معماری اسلامی به سه مقوله انسان، طبیعت و معماری به طور همزمان و عادلانه توجه شده است و برای تبیین این مسئله بنای چند امامزاده مورد بررسی قرار گرفته است و اصولی که باعث پایداری این بناها شدهاست، استخراج گردیدهاست.
در راستای رسیدن به این هدف از روش مطالعات کتابخانهای و میدانی، مصاحبه، پرسشنامه و تحلیل آنها به روش استدلال منطقی استفاده شدهاست.
مقدمه
بیگمان آرامگاهها همانند دیگر بناهای مذهبی در ایران دوره اسلامی مورد توجه عام بوده است.. هستهی اولیه شکلگیری مجموعههای مزبور تدفین یک فرد شاخص مذهبی بوده و سپس در همان زمان یا در طول زمانهای بعدی بناهای جانبی دیگری مانند مسجد, مدرسه ,خانقاه ,کاروانسرا و... به مقبره افزوده شده است. توسعهی این اماکن زیارتی بهگونهای انجام میگرفت که آن منطقه را از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و همچنین زیست محیطی پایدار گرداند و این روند تا به زمان حال ادامه دارد.
با توجه به کمبود اطلاعات در زمینه طراحی بقاع متبرکه و طرح توسعهای مناسب برای آنها و نیاز به این امر, لازم است اطلاعاتی در این زمینه مکتوب و طراحی بر این اساس انجام شود. اهداف تحقیق شامل مقایسه پایداری از دیدگاه صاحبنظران غرب و اسلام، علل پایداری بقاع متبرکه و تبیین اصولی برای توسعه پایدار این اماکن شهری میباشد.
سوال اصلی مطرح شده در این تحقیق این است که چه اصولی باعث پایداری بقاع متبرکه و محلات پیرامون آن میشود؟ و فرضیه تحقیق بر این استوار است که تفاوت هایی بین پایداری غربی و اسلام وجود دارد و بنظر میرسد که علاوه بر رفع نیازهای مادی انسان ها در پایداری اسلامی به نیازهای معنوی آنها توجه ویژهای شده است و این پایداری بر اساس دستورات دین اسلام میباشد، همچنین بنای امامزادگان دارای شرایط پایداری جامعی در گذشته بوده اند و دلیل این پایداری توجه به اصول اسلامی و رفع تمامی نیازهای زائرین بوده است. و در نمودار شماره 1 روش و مسیر تحقیق بیان شده است.
نمودار 1مسیر و روش تحقیق
لازمه این پژوهش بررسی چند بنای امامزاده میباشد. از آنجاکه تعداد بقاع متبرکه پایدار موجود در ایران بسیار زیاد است و جمع آوری اطلاعات مربوط به آنها بسیار دشوار است جهت تسریع کار و دقت بیشتر به چند نمونه به عنوان جامعه نمونه بسنده میکنیم.
پیشینه تحقیق در این مقاله پایداری از دو منظر صاحبنظران غرب و اسلامی مورد بررسی قرار گرفت. در قسمت پایداری غرب اطلاعات جامع و وسیعی در اختیار است که در این مقاله از چند منابع جامعتر استفاده شده است و در زمینه معماری پایدار اسلامی و علل پایداری بناها و بقاع متبرکه اطلاعات بسیار کمی موجود است. در مقالهای تحت عنوان »مفهوم ماندگاری در معماری اسلامی و مقایسه آن با مفهوم پایداری در معماری معاصر« به تعریف ماندگاری در بناهای اسلامی در ایران پرداخته شدهاست و پس از بررسی ماندگاری بناها را منتج از حضور معنویت در این بناها می داند
"مهندس نقره کار" در مقالهای تحت عنوان» راز جاودانگی آثار معماری - تحلیلی بر نگرشهای نوگرا، فرانوگرا و رویکردهای فراگیرتر - « علل جاودانی و پایداری اثر را پس از بررسی واژههای مطرح شده در این حوزه وشناخت مفاهیم، مورد ارزیابی نقد قرار داده است و با مقایسه اصول مرحوم پیرنیا به این نتیجه دست یافته اند که اصول پیرنیا به علت توجه به طبیعت و صفات خداوند و همچنین استفاده از بوم و سنت، اصولی پایدار و باعث جاودانه ماندن بنا می شود.
در مقاله ای دیگر با عنوان»جایگاه عقل در مفهوم پایداری شهر - نگاهی دیگر به مبانی نظری معماری و شهرسازی اسلامی - علت پایداری هر شهر و بنایی را استوار ماندن بر اساس عقل و دانایی و از طرف دیگر عدل به معنی قرار گرفتن هرچیز در مکان بایسته و شایسته میداند و در حقیقت عدل و عقل را با یکدیگر برابر به حساب می آورد[3]و دکتر محمدعلی خان محمدی در پایان نامه خود با عنوان »بازشناسی و ارتقای بنیان های نظری معماری پایدار از منظر آموزه های اسلامی« بنیان های نظری معماریپایدار را در دستیابی به کمال و سعادت اخروی انسان ها میداند.[4] که در ادامه به توضیح بیشتر خواهیم پرداخت.
تعریف پایداری از منظر غرب در دهه هفتاد زمانی که مسائل و معضلات تهدید آمیز زیست محیطی بعد از دوره مدرن برای جامعه بشری غیر قابل انکار شد
بعضی از گروهها برای رفع این مشکل دست به جنبش زدند. با شروع این جریانات در اواخر دهه 1980 توجه به کل اکوسیستم مدنظر قرار گرفت. در این نگرش طراح باید به کل محیط، منابع، فرهنگ محلی، اقتصاد، محیط و منبع مصالح توجه میکرد و این اولین پایههای فلسفهی طراحی پایدار که بر مبنای طراحی اکولوژیک بود، قرار گرفت. معماری پایدارصرفاً از افزایش راندمان انرژی، کاهش پسماند و استفاده بهینه از آب و منابع طبیعی سخن نمی گوید .آن چه امروزه به عنوان جزئی از نگرش پایدار در معماری مطرح است دگرگونی نحوه نگرش انسان به طبیعت و فرآیندهای طبیعی است.
توسعه پایدار در رابطه با فعالیتهای ساختمانی و محیط ساخته شده، اغلب ساختمان پایدار یا ساختار پایدار نامیده میشود . بخش ساختمان یکی از بزرگترین بخشهای اقتصادی و اجتماعی در اروپا میباشد و به همراه محیط ساخته شده، به طور معنی داری در تغییر روی محیط طبیعی، تاثیر گذار است. بخش ساختمان و محیط ساخته شده، به عنوان دو حوزه کلیدی در توسعه پایدار جهانی، مطرح شدهاند. [5] چالش معماری پایدار در ارتباط با یک راه حل جامع برای ملاحظات محیطی و در عین حال برای بدست آوردن سطح کیفیت زندگی و ارزشهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و آسایشی میباشد.[6] با توجه به نظر اغلب صاحبنظران غربی، پایداری در سه حوزه زیر تقسیم بندی میشود:
.1 اهداف، چالشها و راهبردهای محیطی که برای دستیابی به این هدف راهکارهایی از جمله استفاده از سیستمهای طبیعی و هوشمند، کنترل فاضلاب برای آبیاری، استفاده از آب باران برای مصارف غیر قابل شرب، استفاده از مصالح مناسب با اقلیم، سازگاری طبیعی و... پیشنهاد شده است
.2 اهداف، چالشها و راهبردهای اقتصادی که برای رسیدن به این مهم، بسیاری از صاحبنظران راهبردهایی از قبیل استفاده از مصالح بومی که مشکلات پردازش و حمل و نقل را به حداقل میرساند و هزینههای محیطی و اقتصادی را کاهش می دهد، افزایش طول عمر مفید ساختمان که در حقیقت در انرژی، نیروی انسانی، زمان، منابع و اقتصاد صرفه جویی میشود.و همچنین توجه به درآمدزایی و رفع نیازهای اقتصادی در حین طراحی مجموعه، پیشنهاد دادهاند.
.3 اهداف، چالشها، و راهبردهای اجتماعی- فرهنگی که مرتبط با فاکتورهای انسانی و رفع نیازهای اجتماعی و فرهنگی او و ارتباط او با جامعه میباشد. حساسیتهای محیطی و مسائل مربوط به انرژی با توجه به اینکه در مسائل اقتصادی مستقماًی مرتبط هستند بیش از فاکتورهای انسانی در رویکردهای پایدار مورد توجه قرار گرفتهاند در حالیکه این فاکتورها در طولانی مدت تأثیراتی بس مهمتر از تاثیرات زیستمحیطی دارند. در نظر گرفتن عناصر انسانی در طراحی ساختمان از ابتدا بسیار آسانتر از تلاش برای اصلاح تصمیمات طراحی است که در آن این عناصر در نظر گرفته نشدهاند. پس توجه به نیاز انسان و طراحی برای او یکی از مهمترین اهداف توسعه پایدار میباشد.
برای دستیابی به معماری پایدار همانگونه که ذکر گردید توجه به سه مقوله پایداری زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی لازم است. اما این اصول به تنهایی باعث پایداری فضاهای مذهبی و بقاع متبرکه در ایران نشدهاند.
شکل 1 زندگی خوب، معیاری برای معماری پایدار از منظر صاحبنظران غرب، منبع:خانمحمدی،1388
پایداری از منظر آموزه های اسلامی از دیدگاه صاحب نظران
اساسی ترین تفاوت ماهوی بین جامعه پایدار و جامعه اسلامی به آرمانها و اهدافی مربوط میشود .در جامعه اول اصالت با فردیت و رفاه است و در جامعه دیگر محوریت با کمال است و عدالت در جایگاه فرد وجامعه.
