بخشی از مقاله
چکیده
كتاب «األنواء» از مهمرتين و قديمي ترين كتاهبای نوشته شده در علم نجوم است كه برخي او را به ابن قتيبه دينوري و برخي او را به ابوحنيفه دينوري نسبت داده اند که رأی دوم چنانچه از پژوهش ها پيداست ارجحيت دارد، گرچه نسخه پيش روی و در دسررس به نام ابن قتيبه است.
اين كتاب بنابر گفته مولف بر معلومات عينی عرب در علم نجوم داللت دارد و با نجوم ايرانيان و يونانيان متفاوت است و از آنجا كه تنها سند و مرراث عرب ها شعر آهنا بوده است و چنانچه مشهور است «الشعر ديوان العرب»، نويسنده در بيان اين علوم به شعر شاعران عرب اشارات فراوانی دارد كه خود گواهی بر احاطه كامل او بر ادبيات و شعر عرب از دوره جاهلی بوده است.
در اين مقال پس از مقدّماتی در باب اين علم و مؤلّف اين کتاب، نگاهی به معارف شاعران عرب بر علم نجوم بنابر نگاشته هاي دينوري می پردازيم تا از اين رهگذر جايگاه علمي و ادبی اين دانشمند بزرگ بيش از پيش آشكار گردد. پژوهش نشان مي دهد که در برخی از موارد باورهاي عرب در اين علم با اسطوره درآميخته، و برخي از اين ستارگان در نظر آهنا نحس و برخی سعد بوده اند. فهم و تفسرر اشعار عرب بدون دانستن اين رموز ميررّ نمی گردد.
مقدمه
علم «األنواء» شاخه اي از علم نجوم است که عرب ها از دوران جاهليت بدان آشنايي داشتند که بيشتر از طريق مشاهده و تجربه بدان دست يافته بودند. - القطرب، - 6 :1985 ابن رشيق عرب را آگاه ترين مردم به منازل ماه و علم أنواء مي داند - ابن رشيق، - 72 :1981 در حقيقت عرب عااوه بر آن منازل خورشيد که همان برج ها مي باشد و نام هاي بسياري از ستارگان و سيارات را مي شناختند که اين شناخت در آثار شعريشان مشهود و آشکار مي باشد.
انواء جمع نوء است که منظور از آن طلوع يا غروب ستاره اي است عرب بارش باران را به آن نسبت مي دادند و مي گفتند «با فاان ستاره باران بر ما باريدن گرفت» - ابن منظور، بی تا، ماده ناء - دينوري «نوء» را چنين تفسير مي کند که عبارت است از سقوط ستاره اي در مغرب در زمان سپيده دم و طلوع ستاره ديگري در مقابل آن در همان ساعت و در مشرق که سقوط هر ستاره در 13 روز انجام مي گيرد، به جز يکي که در 14 روز اتفاق مي افتد. اين ستارگان به تعداد منازل ماه 28 عدد هستند که با تمام شدن آخرين سال تمام مي شود -
در حديثي از پيامبر اکرم - ص - از نسبت دادن باران به ستارگان نهي شده است که مي فرمايد: «ثااث من أمر جاهلية: الطعن يف األنساب، النياحة و األنواء» سپس ابوعبيده أنواء را در اين حديث چنين تفسير مي کند که هيجده ستاره هستند که بادها و باران را به سقوط هر ستاره و طلوع ديگري نسبت مي دادند.و اين بدين معني بود که عرب جاهلي عقيده به تأثير ستارگان داشته و نوعي اسطوره گرايي در آن بود و پديده هاي طبيعت را در بارش باران مؤثر مي دانستند.
اما اين کتاب از باب تسميه کل به جزء است که جنبه هاي مختلفي از علوم چون برج هاي خورشيد و منازل ماه را بررسي مي کند. پيش از اين کتاب کتابهاي ديگري نيز در اين باب نگاشته شده بودند که اين کتاب جامع ترين آنها به شمار مي رود.
مورّخان و شرح حال نويسان اين عنوان کتاب را به هر دو دانشمند قرن سوم دينور نسبت داده اند. ابن نديم، داودي، سيوطي، ابن خلکان، سمعاني، قفطي، و حاجي خليفه اين کتاب را به ابن قتيبه نسبت داده اند. - احمدي، - 26 :1386 و مسعودي، خواجه نصير طوسي، ابوحيان توحيدي و ياقوت حموي نيز توصيفات ارزشمندي از کتاب ابوحنيفه ارائه داده اند که به ذکر آنها خواهيم پرداخت. توصيفات هر دو گروه از اين کتاب چنان شبيه به هم است که احتمال زياد هر دو يکي باشد.
محمد قاسم احمدي در مقاله اي با موضوع تطبيق شخصيت و آثار اين دو مفصاا به اين مسئله پرداخته است و با ذکر داليل متقن اثبات اين کتاب به ابوحنيفه را اثبات کرده است که به دليل اهميت موضوع برخي از داليل وي را به اختصار در اينجا ذکر مي کنيم.
موضوع سرقت هاي ابن قتيبه از ابوحنيفه مسئله اي است که از ديد مورخان بزرگي از جمله حاجي خليفه و مسعودي مورد اعتماد دور نمانده است و آنان بدين مهم اشاره کرده اند. عااوه بر متأخران، بسياري از معاصران نيز به اين امر توجه داشته اند و بروکلمان نيز کتاب األنواء را نمونه سرقت علمي او ذکر کرده است.
کتاب هاي معروف و مهم قديمي هيچ کدام ابن قتيبه را عالم علم نجوم معرفي نکرده اند در صورتي که ابوحنيفه از عالمان اين علم بوده است که در دينور و اصفهان رصدخانه داشته است و با توجه به اهميت کتاب مذکور به نظر مي رسد انتساب آن به ابن قتيبه چندان منطقي به نظر نرسد. موضوع احاطه ابوحنيفه دينوري بر علم نجوم را در شرح حال او ذکر خواهيم کرد.
ابوحنيفه بر خااف ابن قتيبه به راست گويي، و زهد و پرهيزگاري مشهور بوده است. سخنان ابن نديم، ذهبي، ابوحيان توحيدي و سيوطي گواه جاللت قدر و منزلت او بوده است و در مقابل ابن انباري، بيهقي، ابن تغري بردي و ... مطالبي در قدح و جرح ابن قتيبه نقل و او را به دروغ گويي، بدزباني و ... متهم کرده اند.
