بخشی از مقاله
چکیده
حیاط یکی از مهمترین عناصر تشکیل دهنده ی معماری است که طی فرایند تکامل معماری ، هموراه جزء لاینفک معماری ایران محسوب گ شته ا ست. حیاط عن صر جوهری در ترکیب بندی بناهای سنتی ایران ا ست و در ادوار مختلف تاریخ معماری ایران به گونه های مختلفی در اقلیم های متفاوت ارائه گ شته ا ست. به جرأت می توان گفت که هیچ کدام از عنا صر معماری به اندازه ی حیاط دارای اهمیت نی ست و کاربری های حیاط به اندازه ای است که کاربری تمامی عناصر دیگر معماری را تخت الشعاع خود قرار می دهد.
یعنی به عبارت دیگر کاربری دیگر عناصر معماری وابسه به کاربری حیاط است. حیاط بر اساس نحوه ی قرار گیری ، نوع کاربری بنا ، تعداد حیاط های بنا و اقلیم منطقه ، کارکرد های مختلفی به خود می گیرد که هرکدام ار آن ها نیز می تواند در انواع مختلفی د سته بندی گردد. آنچه که به و ضوح م شاهده می شود این است که هیچ گاه حیاط به صورت کامل مورد بررسی قرار نگرفته و عملکرد آن به صورت جامع تشریح نشده است. بیشتر منابع موجود نیز به تشریح و توصیف چگونگی حیاط و مصالح مورد استفاده در آن پرداخته اند. در پژوهش حاضر به گونه ای کاملاً متفاوت عملکرد عنصر حیاط در معماری ایران مورد بررسی قرار گرفته و نتایج آن ارائه گشته است.
.1 مقدمه
حیاط در فرهنگ دهخدا به معنی محوطه و هر جای دیوار ب ست و سرای و خانه آمده ا ست . واژه های دیگری مثل ساحت ، صحن، میان سرا، صحن سرای نیز به همین معنی هستند. در دائرهالمعارف معماری و شهر سازی نیز تعریف حیاط این چنین آمده است : آن قسمت از عرصه که در اشتغال ساختمان نباشد و معمولاً محصور، گل کاری و درخت کاری میشود. در فرهنگ مهرازی حیاط یا میانسرا چنین تشریح شده : بخش روباز و بی آسمانه میان ساختمان که به گونه ای دیواربست - محصور - وکرانمند شده باشد.
حیاط به عنوان عنصر و فرم ارتباط دهنده ی فرم های دیگر به کار برده شده است و آن را از بعد بازه ی زمانی بعد از دالان دومین عنصر سازمان دهنده ی فرم های ا صلی می دانند. در برر سی تاریخچه ی حیاط می توان نمونه های اولیه را در رو ستای با ستانی تپه زاغه - 8000 پ.م - در خانه ها مشاهده نمود. حیاط و میانسرا در گونه گسترده تر در تپه حصار دامغان ، در حسنلوی آذربایجان ، شهر باستانی شوش و کوه خواجه سیستان نیز یافت شده است
گفته شده نیایشگاه چغازنبیل نیز از نخست دارای میانسرا بوده است . [2] در تمدن های میانرودان ، حیاط نقش ا سا سی در سازماندهی ف ضاها دا شته ا ست. اما به طور کلی می توان گفتعملاً از دوره ا شکانیان شاهد اولین ا شکال حیاط در سازماندهی فضاهای اصلی هستیم. کاخ آشور اشکانی در میانرودان از اولین نمونههای حیاط مرکزی است که بصورت شکلی غیرهندسی خود را آشکار می کند ، در دوره های بعد میانسرا و حیاط مرکزی در کاخ های سروستان و فیروز آباد هم با نقشی سازمان دهنده نمایان می شود.
در نهایت در دوره های بعد از ا سلام ا ست که حیاط به عنوان فرم ا صلی در سازماندهی عنا صر دیگر و با فرم و نظم م شخص به کار گرفته می شود. این عنصر معماری در اقلیم های مختلف کارکرد منحصر به آن اقلیم را به خود می گیرد و بسته به شرایط اقلیمی ، طراحی آن نیز متفاوت می شود. کارکرد های مختلف حیاط با توجه به کاربری بنا و نوع اقلیم و همچنین نحوه ی قرارگیری آن در بنا ، به صورت کامل در پژوهش حاظر مورد بررسی قرار گرفته است که در ادامه به آن پرداخته می شود.
.2 بررسی تاریخچه ی حیاط
به طور دقیق نمی توان گفت که حیاط از چه دوره ای وارد معماری گ شته ا ست چرا که در همان نمونه های اولیه نیز شاهد ف ضاهایی ه ستیم که به عنوان حیاط به کار برده شده اند. از قدیمی ترین نمونه های وجود حیاط در معماری می توان به بناهای موجود در تپه زاغه ا شاره نمود. در معماری تپه زاغه مردم به ایجاد ف ضاهای هند سی آ شنایی ندا شتند، از اینرو کوچهها، خانهها و گذرگاه ها از شکل هند سی خا صی پیروی نمیکردند و نحوه اجرای خانهها بصورت تک بنا بود، یعنی هر خانه بصورت مستقل و بدون پیوستگی با خانه های همجوار ساخته می شد. این خانهها دارای دو بخش ؛ فضاهای باز یا سرگشاده - میانسرا و مطبخ رو باز - و فضاهای سر پوشیده می باشند
در معماری حسنلوی بناهای بسیار با عظمت و تالارهای ستوندار و سایر بناهای عامالمنفعه و منازل مسکونی در اطراف حیاط ها دیده میشود و در ف ضای م سکونی و غیرم سکونی، نیمکت ها و سکو هایی تعبیه شده ا ست. این مجموعه دارای دو حیاط به نام های حیاط بالایی - حیاط مرکزی مجموعه بناها - و حیاط پایینی می باشد که حیاط پایینی را یک حصار اورارتویی محاصره نموده است
در ادامه ی روند بررسی تاریخی حیاط می توان به کاخ آشور اشاره نمود. کاخ آشور یک بنای حیاط مرکزی است و دارای چهار ایوان در اطراف حیاط است. البته چهار ایوان آن در یک زمان ساخته نشده است. در این بنا در پیرامون یک حیاط مرکزی مجموعه ای از اتاق ها که مشتمل بر دو ایوان رو در روی هم بود ساخته بودند. در سده دوم میلادی دو ایوان دیگر به حیاط مرکزی افزوده شد که بنا را به صورت چهار ایوانی در آورد. در این بنا حیاط که خانه چهار گوش خوانده می شود ، مرکز بنا ا ست و به اعتقاد گیری شمن قدیمی ترین حیاط با چهار ایوان تلقی شده است
از دیگر نمونه های اولیه بنای کوه خواجه در سی ستان، در نزدیکی زابل و دریاچه هامون ا ست . ق سمتی از بناهای آن مربوط به دوره اول شیوه پارتی - ا شکانی - و ق سمتی نیز مربوط به دوره های بعد و از زمان سا سانی ا ست. از مهمترین ق سمت های معماری این مجموعه حیاط مرکزی بزرگی است که دو ایوان در دو طرف حیاط ساخته شده است که پس از ورود به حیاط می توان آنها را در سمت چپ و راست حیاط مشاهده نمود. حیاط این مجموعه به صورت کاملاً منظم و راست گوشه می باشد
باید اشاره نمود که نمونه های اولیه ی معماری که عنصر حیاط در آنها تعریف شده است بسیار زیاد است و تنها به تعدادی از آنها اشاره شده ا ست که نق شه های آنها نیز در ادامه آورده شده ا ست - شکل شماره - 1 و برر سی تمامی آنها به هیچ وجه در این پژوهش امکان پذیر نی ست. معرفی این نمونه ها تنها برای نشان دادن اهمیت عنصر حیاط در طول تکامل معماری است که هیچ گاه از اهمیت آن کاسته نشده است.
شکل :1 نمونه های اولیه حیاط در معماری ایران
.3 بررسی حیاط بر اساس موقعیت قرارگیری
در یک تقسیم بندی کلی می توان حیاط را بر اساس موقعیت قرار گیری در بنا به دو دسته ی کلی تقسیم بندی نمود که عبارتند از : -1 حیاط های محاط بر بنا - محوطه - -2 حیاط های محیط در بنا - میانسرا -
این تقسیم بندی در حالت کلی بر اساس اقلیم مورد نظری که بنا در آن قرار گرفته است صورت می پذیرد. به عبارت ساده تر ، حیاط مرکزی یا میانسرا متعلق به بناهایی است که در اقلیم های گرم و خشک قرار دارند
در حالی که در مناطق شمالی کشور حیاط پیرامون بنا شکل گرفته و به طور کامل بنا را در بر می گیرد. رطوبت بالای هوا و شرایط جوی باعث شده است که معمار با ساخت حیاط پیرامون بنا به جای حیاط مرکزی به تهویه ی هر چه بهتر هوا کمک کند چرا که گردش هوا در بناهای این اقلیم یک امر بسیار حیاتی محسوب می شود و ثبات و پایداری بنا نیز به آن وابسته است.
نمونه های بسیار زیادی در معماری شمال ک شور وجود دارد که حیاط پیرامون بنای ا صلی را گرفته ا ست و محدوده ی اطراف بنا حیاط بنا را تشکیل می دهد
