بخشی از مقاله
چکیده
توسعه فیزیکی شهر فرایندی پویا و مداوم است. این توسعه با توجه به مقرجغرافیایی و متاثر از عوامل و عوارض طبیعی است. از سویی رشد بی رویه شهری مسائل و مشکلات زیادی را سبب گردیده است. در این مقاله به بررسی عوامل موثر بر توسعه و گسترش فیزیکی شهر بوکان پرداخته شده است. روش مورد استفاده در این پژوهش توصیفی-تحلیلی می باشد.
نتایج نشان می دهدکه عوامل طبیعی در توسعه شهر بوکان موثر اند. از سوی دیگر برخی عوامل طبیعی گسترش شهری را مانع می شوند. وجود تپه و کوه به عنوان مهمترین عامل محدودکننده جغرافیایی و طبیعی در گسترش و توسعه شهر بوکان در جهت شرق محسوب می شود. رودخانه سیمینه رود در غرب شهر نیز از جمله عوامل مهم جغرافیایی است که در توسعه شهر نقش نسبتا محدودکننده ای دارد. همچنین می توان از زمین های کشاورزی که در قسمت های مختلف شهر به صورت پراکنده و عمدتا در قسمت غرب و جنوب شهر قرار گرفته اند به عنوان عاملی محدودکننده در توسعه شهربوکان نام برد .
مقدمه
شهر یک پدیده پویا در سیستم فضایی محیط بوده و توسعه فیزیکی آن همواره انسان را وادار به برنامه ریزی می کند - سرور،. - 1385 شهرنشینی سریع نه تنها منجر به استفاده گسترده از اراضی می شود، بلکه باعث افزایش جمعیت در نواحی شهری و اثرات زیست محیطی مرتبط نیز میگردد
توسعه فیزیکی و رشد جمعیتی شهرهای ایران تا چند دهه پیش دارای افزایش هماهنگ و متعادل بود. با بروز تحولات جدید، شهر ها به سرعت تغییرات و دگرگونی هایی را پذیرفتند. این دگر گونیها به شکل افزایش سریع جمعیت و گسترش فیزیکی شتاب آمیز شهرها به صورت نا متعادل و ناهماهنگ بوده است. اگر چه شهر ها دارای گسترش فیزیکی وسیعی بوده اند اما در قالب این گسترش فیزیکی سریع نیز تعادل برقرار نبوده و سطح زیر ساخت های شهری و اختصاص زمین در پیرامون های شهری مناسب به هر یک، تناسب معقول و منطقی برقرار نبوده است
این رشد بی رویه و افزایش مهاجرت به شهرها، منجر به توسعه غیرقابل کنترل نواحی شهری، خلق سکونتگاه های جدید، کاهش سطح رفاه انسانی ساخت و سازهای بدون برنامه، گسترش مهار نشدنی و بروز تغییرات فراوان در ساختار فضایی شهرها، گرایش به سمت حومه نشینی و گستردگی شهری شده است
مهمترین اثر پدیده ی افزایش جمعیت و شهرنشینی تغییرات چشم انداز است . - han,2009,p133 - البته رشد روزافزون شهرها منجر به تنش های شهری همچون افزایش بهای زمین، ایجادتفرجگاه و کارگاه و به طور کلی تبدیل کاربری ها می شود
در نتیجه توجه به عوامل طبیعی، جغرافیایی و محیطی از این جهت که این عوامل بستر و جایگاه اصلی شهر را تشکیل داده اند و علاوه بر آن می توانند کلیه عناصر و اجزای طراحی شهری نظیر مکان، شکل، ساختار و بافت شهر را تغییر دهد حائز اهمیت است. به طوری که امروزه کلیه تفکرات برنامه ریزی شهری نقش طبیعت و عوامل اکولوژیک را اساسی ترین عوامل تاثیرگذار فرایند توسعه شهری می دانند
شهر بوکان به عنوان سومین شهر استان آذربایجان غربی بعد از ارومیه و خوی به واسطه عواملی از قبیل مهاجرت های روستا شهری،رشد فزاینده طبیعی جمعیت و نظایر اینها با افزایش بیش ازحد جمعیت و در نتیجه رشد فیزیکی بی برنامه در برخی از مناطق شهری مواجه بوده است
رشد سریع شهر بوکان از دهه 1365 شروع شده، تا دهه 1375 شهر به صورت فشرده رشد کرده است، اما از این سال به بعد مساحت شهر سه برابر شده است و رشد بی قواره شهری رخ داده و میزان آن بر اساس مدل هلدرن35 درصد بوده است طوری که از تراکم148 نفر در هکتار در سال 1365 به 98 نفر در هکتار در سال 90 رسیده است - احدنژاد،. - 1392 این نوع رشد ناپایدار شهری، پیامدهای منفی زیادی در بخش های مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را به دنبال داشته است
شناخت عوامل موثر در گسترش و توسعه فیزیکی شهرها به درک چگونگی رشد و توسعه ی شهری کمک شایانی مینماید. در این زمینه تحقیقات فراوانی صورت گرفته که به برخی از آنها اساره می کنیم.
حسین زاده دلیر وهوشیار - - 1385 در مقاله ای با عنوان "دیدگاهها، عوامل و عناصر موثر در توسعه ی فیزیکی شهرهای ایران" به بررسی عوامل موثر بر رشد و توسعه ی فیزیکی شهرها، همچنین بررسی مباحث نظری-کاربردی مرتبط با انگیزه توسعه ی فیزیکی شهری پایدار و سود جستن از آن به عنوان ابزاری در توسعه ی شهری پویا از دیدگاه مبحث توسعه ی پایدار، نگرش سیستمی و ملاحظات زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است.
عزیزیان و همکاران - - 13929 در مقاله ای با عنوان"ارزیابی توان اکولوژیک حاشیه شهر تبریز به منظور توسعه پایدار شهری" جهات توسعه اتی شهر تبریز را باتوجه به توان اکولوژیک منطقه مشخص کردند.
سرور و همکاران - - 1385 در مقاله ای با عنوان"نقش عوامل محیطی در امکان سنجی توسعه فیزیکی بهینه شهر ملکان"محدوده اطراف شهر بر اساس قابلیت توسعه فیزیکی به پنج پهنه با قابلیت بسیارزیاد،زیاد، متوسط، کم و بسیارکم طبقه بندی شد.
آفریده و همکاران - - 1393 در مقاله ای با عنوان "پتانسیل سنجی توسعه فیزیکی شهر جدید پردیس با تاکید بر شاخص های ژئوموفولوژی" به این نتایج رسیدند که بخش وسیعی از محدوده فعلی شهر مورد مطالعه روی موانع طبیعی مشکل آفرین واقع شده است و مکانهای دارای پتانسیل گسترش آتی شهر در بخش های شمال شرقی و شمال غرب قرار دارد.
تقیان وغلام حیدری - 1392 - در مقاله ای با عنوان " پتانسیل ها و موانع ژئومورفولوژیکی توسعه فیزیکی شهر یاسوج با استفاده از مدل "anpبه این نتیجه رسیدند که تنها19/5 درصد از دشت یاسوج که خود129/2 کیلومتر مربع مساحت دارد در کلاس بسیار مناسب و 46/3 کیلومتر مربع در کلاس نسبتا مناسب قرار گرفته است.
حسین پورو همکاران - 1392 - در مقاله ای با عنوان"تحلیلی بر تاثیرات اکولوژیکی توسعه کالبدی شهر بجنورد" به این نتیجه رسیدند که مهاجرت های برون زا و درون زا به عنوان مهمترین عامل اکولوژیکی در توسعه کالبدی شهر بجنورد می باشد.
اهمیت وضرورت تحقیق
گسترش و پویایی مناطق شهری مساله ای کلیدی در مدیریت شهر است. حتی اگر رشد شهر به عنوان ضرورتی برای یک اقتصاد پایدار تلقی شود، رشد شهری نا منظم می تواند باعث ایجاد مسائل مختلفی از قبیل نابودی فضاهای باز، تغییر مناظر، آلودگی محیط زیست، ازدحام ترافیکی، فشار زیر ساختی و سایر مسائل اجتماعی و اقتصادی شود. با توجه به رشد سریع بوکان از لحاظ جمعیتی و فیزیکی در دهه های اخیر، شناخت عناصر طبیعی منطقه منجر به آگاهی از عوامل موثر در توسعه و گسترش شهر شده و برای کمک به تصمیم گیران و برنامه ریزان شهر ی آینده ضرورت دارد.
سوالات تحقیق
.1عوامل طبیعی موثر در توسعه شهر بوکان کدامند؟
.2عوامل طبیعی محدودکننده توسعه شهر بوکان کدامند؟
فرضیه هاش تحقیق
1. به نظر می رسد عوامل طبیعی مساعدی جهت توسعه شهر بوکان وجود دارد.
2. به نظر می رسد عوامل محدودکننده توسعه شهری در شهر بوکان وجود دارد.
محدوده مورد مطالعه
شهر بوکان مرکز شهرستان بوکان و مرکز اداری - سیاسی بخش مرکزی این شهرستان می باشد که در استان آذربایجان غربی واقع شده است. شهر بوکان را می توان به عنوان مرکز منطقه جنوب دریاچه ارومیه فرض کرد که با قرار گیری بر سر راههای ارتباطی و ارتباط مادر شهرهای شمال غرب و غرب کشور از طریق آن جایگاه مهمی را در منطقه برای خود به دست آورده است
شهرستان بوکان دارای دو شهر، 2 بخش، 7 دهستان،189 آبادی دارای سکنه و 19 آبادی خالی از سکنه می باشد و با وجود 2529 کیلومتر مربع وسعت تقریبا 6/8 درصد از کل مساحت استان را شامل می شود. طبق نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1385 شهرستان بوکان با 74 25 درصد جمعیت شهرنشین، رتبه نخست شهرنشینی رادراستان آذربایجانغربی به خوداختصاص دادهاست . در سال 1392 جمعیت شهربوکان 170600نفر بوده است. بوکان با 1846/35 هکتار وسعت در سال 1380 به صورت خطی در امتداد شمالی- جنوبی به موازات جاده میاندوآب- سقز قرار گرفته است.
شکل :1 نقشه موقعیت جغرافیایی شهر بوکان
توسعه فیزیکی شهر
به افزایش کمی و کیفی کاربری ها و فضاهای کالبدی یک شهر در ابعاد افقی و عمودی که در طول زمان انجام می گیرد می توان توسعه فیزیکی اطلاق نمود - زنگی آبادی،38،. - 1372 توسعه فیزیکی شهر، فرآیندی پویا و مداوم است که طی آن محدوده های فیزیکی شهر و فضاهای کالبدی آن در جهت های عمودی و افقی از حیث کمی و کیفی افزایش می یابند و اگر این روند سریع و بی برنامه باشد به تنسیق فیزیکی متعادل و موزون فضاهای شهری نخواهد انجامید و در نتیجه سامانه های شهری را با مشکلات عدیده ای مواجه خواهد ساخت
کیبل توسعه فیزیکی را به عنوان انجام عملیات ساختمانی، مهندسی و یا هرگونه عملیات دیگر در سطح یا زیر زمین یا هرگونه تغییر قابل توجه در استفاده از ساختمان ها یا اراضی تعریف نمود.توسعه فیزیکی شامل انجام هرگونه عملیات یا اصلاح وتغییر در زمین توسط انسان در جهت تلاش برای ایجاد محیطی قابل زیست و راحت است.توسعه فیزیکی خود را درقالب فعالیت های انسانی یا کاربری های اراضی در شهرها و شهرک ها نمایان می سازد
انواع توسعه فیزیکی شهرها
-1 توسعه متصل به شهر - 2 توسعه منفصل با فاصله ای که امکان اتصال آن در محدوده زمان مشخص به شهر محتمل باشد. - 3 توسعه منفصل با فاصله ای که امکان اتصال آن محتمل نباشد . محدوده ای که توسعه ی منفصل و متصل در ان شکل میگیرد، می تواند در حوزه نفوذ مستقیم شهرها باشد، زیرا توسعه های قرار گرفته در خارج از این محدوده، در واقع توسعه های مستقل و یا متکی به دیگر نقاط رشد منطقه است
عوامل موثر در توسعه فیزیکی شهر بوکان
در توسعه فیزیکی شهرها عوامل مختلفی نقش دارند. عوامل موثر در پیدایش، رشد و توسعه شهرها در هر مقطع زمانی عبارتند از: -1عوامل طبیعی -2عوامل انسانی -3عوامل اقتصادی -4عوامل سیاسی -5عناصر سیاستگذار.
هریک از عوامل فوق خود دارای عناصر وزیر مجموعه هایی می باشند، که در هر شهری با توجه به موقعیت و مقر جغرافیایی شهر، در گسترش آن متفاوت عمل می کنند. عامل عمده شکل گیری شهر بوکان آب و مسائل طبیعی می باشد.
