بخشی از مقاله
چکیده
ساخت خانه های سنتی با حیا ط های زیبا به دلایل گوناگونی همچون : نگرش کمی به مقوله مسکن ، رویکرد سودگرایانه نسبت به زمین ، عدم توجه به معنا وکیفیت فضایی ، وغفلت از تاثیرگذاری محیط بر روان ادمی،مورد کم لطفی وبی توجهی قرار گرفته است.این در حالی است که باور داریم انسان جزیی از طبیعت است وارتباط نزدیکش با طبیعت،باعث ادامه حیات ودوام زندگی اوست.واین ارتباط ارزشمند ،در تعالیم دین اسلام نیز مورد تاکید قرار گرفته است.
از سوی دیگر حیات خانهء ایرانی گزیده نمادین طبیعت است.اب،درخت،گل وپرنده اجزای اصلی منظره سازی ان است.ساماندهی حیاط با عناصر منظر شرط اصلی در معنا بخشی وایجاد حس زیبایی در ان است.حیاط ،که نقش اصلی را در فضاسازی خانه برعهده دارد،با منظره سازی طبیعت گرا و سمبلیک کامل می شود. در این پژوهش،هدف بازشناساندن نقش عناصر طبیعی - آب ، خاک ، گیاه ، باد ، نور - با نگرش اقلیمی ، در خانه های سنتی ایران می باشد . ساختار کلی این نوشتار مشتمل بر بررسی نقش هر یک از این عوامل از نظر اقلیمی و محیطی و راهکارهایی که آسایش و آرامش انسان را در محیط زندگی او تامین کند ، است.چرا که زندگی در شهرهای کوچک و بزرگ منجربه فراموشی بسیاری از نیازهای اساسی انسان و از بین رفت کیفیت های معماری شده است.
-1 مقدمه
تفکردرباره طبیعت اجزاء وعناصر آن، قوانین و نظام متقن حاکم بر جهان هستی و نیز هماهنگی و تعادل موجود در کائنات به عنوان تجلی علم و قدرت الهی یکی از مقولات بسیار مهمی است که فرهنگ ایرانی به آن تکیه دارد . علاوه براین قرآن،کتاب آسمانی،تمام عالم طبیعت را آکنده از آیه ونشانه های برای شناخت ماورای طبیعت می داند . لذا همدلی واحترام به طبیعت ریشه های عمیق فرهنگی دارد و همزیستی مسالمت آمیزانسان ، معماری و طبیعت در معماری سنتی ایران کاملا مشهود است .
اشارات فراوان در کتاب آسمانی درباره گیاه،نور و اجزاء طبیعت و در نهایت تمثیل بهشتی آن موجب شده است که در معماری سنتی ایران حضور طبیعت به طور همه جانبه باشد و فضاهای نیمه باز - نیمه بسته در یک روند سلسله مراتبی به نحوی در کنار یکدیگر قرار گرفته باشند که گویی همیشه انگیزه احترام وحفظ نعمتهای الهی را پاس می دارند که در قلب طبیعت و اجزاء عناصر آن تجلی کرده است .
اما امروزه زندگی ماشینی در جوامع شهری ، انسان را از ارتباط مستمر و نزدیک با طبیعت جدا کرده است و چشم انداز او در محیط زیست چیزی جز ساختمان و ماشین نیست.بسیاری از خانه ها فاقد ارزش معمارانه و ویژگی های لازم برای برآوردن نیازهای انسان هستند و دراین میان نیاز به طبیعت به راحتی مورد بی توجهی قرار می گیرد . بنابراین انسان آپارتمان نشین امروزی به دنبال ان است تا طبیعت زنده را با مظاهر تکنولوژی مدرن پیوند دهد.
در فضاهای سکونتی پیشینیان این مرز و بوم،در خانه هایی با حیاط های دلگشا وگودال باغچه ها،با حوض آب و بادگیرهای کوتاه و بلند،به مدد انرژی باد وآب و خورشید نیازهای روحی و جسمی ساکنان برآورده شده است . لذا می توان با نگاهی با معماری گذشته ایران راه خود را در طراحی فضاهای زیستی بیابیم . در این راستا شناخت نقش عناصر طبیعت در اولویت قرار گرفته ودر نوشتار حاضر به آن پرداخته می شود.
-2جایگاه عناصر اصلی طبیعت در اسلام
درفرهنگ اسلامی،تحقیق در طبیعت و کشف قوانین حاکم بر ان،علاوه بر آن که به عنوان آیات الهی و راهنمای انسان به سوی شناخت،نقشی اساسی دارند می توانند به عنوان باور،راهنما و الگوی انسان در ساختن محیطی مناسب زیست و هماهنگ با نظم موجود در کائنات مورد بهره برداری قرار گیرند. عناصر چهارگانه ازقدیم الایام در نزد ایرانیان بطور خاص وسایر قومها ارزشی خاص داشته اند بصورتی که حتی گاهی سمبول توحید هر قوم می شده اند.
دین اسلام نگرشی کامل به تمامی مسائل فوق داشته و طبیعت را نیز از نشانه های حکمت خداوند بشمار می آورد.قرآن کریم می گوید : "مسلما در آفرینش آسمانها و زمین و در پی یکدیگر آمدن شب و روز،برای خردمندان نشانه هایی است." آل عمران - - 3 ایه190 در ادامه بطور مختصر دیدگاه فرهنگ اسلامی به عناصر اصلی طبیعت آب ،گیاه ، باد ، آتش و نور ، خاک و زمین بیان می شود.
- 3 بررسی عناصر طبیعی در خانه های سنتی ایران
-1-3آب
در فرهنگ اسلامی آب به عنوان نماد زندگی ، بهشت ، پاکی و نشانه زیبایی و آبادانی مورد اشاره قرار گرفته است. در تعالیم اسلام درباره آب بسیار گفته شده است که به نمونه هایی از ان اشاره می شود: در آیه 50 سوره روم باران را رحمت خدا و کیفیت زنده کردن زمین بعد از مردنش را ازآثار ان خوانده پس زنده شدن زمین پس از مردنش از آثار رحمت خداست و نباتات و اشجار و میوه ها از آثار زنده شدن زمین است . و ازظاهر سیاق - و جعلنا من الماء کل شی حی - برمی آید که مراد این بباشد که آب دخالت تامی در هستی موجودات زنده دارد .
در زبان رمز عرفا نیز آب رمز نور هستی است که در هر لحظه در سراسرجهان نفوذ و جریان دارد و بستر نهر مثال هایی است که تعیین کننده جهت کلی جریان اب است - . - 8 حیاط مکان مناسبی برای ارتباط انسان با عناصر طبیعی و ازجمله آب است . آب به صورت پنهان و اشکار، مهم ترین نقش را در شکل دهی بافت سنتی به عهده دارد.مواقعی که آب روان قنوات از اعماق بسیار پایین نمی گذرد ، راه حل دیگری مورد استفاده قرار می گیرد.در این حالت آب صورت اشکار می گیرد و در مرکز صحن حیاط اصلی ظاهر می شود.حوض و آبنما در حیاط خانه ایرانی اهمیت بسزا داشته و دارد.
یکی از عناصر مهم تشکیل دهنده حیاط ها ، وجود آب و حوض است . حوضهای حیاط های سنتی از نظر شکل و فرم بسیار متنوع ، گاه شش ضلعی و دوارده ضلعی، واغلب مستطیل شکل بوده اند . غالبا حوض را در یکی از محورهای اصلی فضای خانه احداث می کردند به طوری که طول حوض در امتداد طول فضای منزل قرار گیرد . حیاط مرکز و قلب خانه است و وجود حیاط مرکزی در خانه های سنتی ایران نمودی از درونگرایی است - تصویر - 1
-1-1-3حوض خانه و سرداب
اگرچه گاه به تالار اصلی تابستان نشین نیز گفته می شود ، اما به طور مشخص زیرزمینی است که در زیر تابستان نشین ساخته شده و مانند ایوان ، فضایی نیمه باز است و اغلب یک حوض نیز دارد . در خانه عباسیان کاشان ، نمونه های عالی حوض خانه وسرداب وجود دارد.در کاشان فضاهای بسیار متنوعی با عنوان حوض خانه در طبقه همکف یا زیرزمین یا در گوشه ها به چشم می خورد .
در این شهر به زیرزمین های گود که درزیرهریک از وجوه ساختمان مخصوصا تابستان نشین ساخته می شود و اغلب الگوی شکم دریده دارند ، سرداب می گویند . در شهرهایی چون تبریز که فاقد تابستان نشین هستند ، حوض خانه در زیر فضای اصلی زمستان نشین با در وپنجره ساخته می شود - . - 1 در کاشان فضاهای حوض خانه و سرداب معمولا تزئینات یزدی بندی وبا مصالح گچ یا سیمبل دارند . در مقابل در تبریز تزئینات آجری مخصوصا با آجرهای رنگی و استفاده از کاربندهایی پیچیده در مرکز فضا بسیار رایج است . مهمترین الگوی مورد استفاده در حوض خانه ها ، شکم دریده است . معمولا امتداد بادگیرها به این فضا می رسد و عبورباد از روی آب حوض ، هوایی لطیف در این فضا بوجود می آورد.
-2-3گیاه
توجه به طبیعت و عناصر آن ویژه آب و گیاه نشات گرفته ازتعالیم اسلام و سخنان و سنت نبی اکرم - ص - بوده است . پیامبر می فرمود : هرکسی که درختی بنشاند خداوند او را به اندازه میوه های آن پاداش می دهد . حضرت رسول - ص - حفاظت باغ ها و جنگل های اطراف مدینه را همواره سفارش می فرمود و برخی از این جنگل ها به مثابه پارک تابستانی مردم به شمار می آمد . قطع درختان مذموم بود و هر شهری دارای مناطق حفاظت شده ای بود که برای سالم سازی محیط زیست لازم شمرده می شود.
از جمله آن که گیاهان به عنوان عنصری از بهشت - جنات تجری من تحتها الانهار - و همچنین یادآوری برای روز رستاخیز شناخته می شوند علاوه بر آن خداوند تبارک تعالی به گونه هایی از گیاهان قسم یاد می فرماید،از جمله: والتین والزیتون . حیاط مرکزی ،کانون مرکزی خانه ها محسوب می شود و فضایی اجتماعی با رویکرد محیطی به شمار می آید . در زمین های با ابعاد مختلف ، حیاط مرکزی به گونه ای طراحی می شده است که دارای فرمی باریک وکشیده باشد تا در طول روزهای تابستان سایه لازم را برای این فضا فراهم آورد .
در عین حال عرض آن نیز بایستی به اندازه ای طراحی می شده که در زمستان های سرد قادر به دریافت تشعشعات خورشید باشد . حیاط مرکزی از یک طرف امنیت و حریم خصوصی و از طرف دیگر آسایش را برای ساکنین تامین می کرده است . معمولا در حیاط مرکزی گودال باغچه هایی با انواع گلها ودرختان و همین طور حوض یا استخرهای کم عمقی نیز وجود دارد که علاوه بر زیبایی و سایه اندازی و افزایش رطوبت نسبی به شرایط آسایش فضای حیاط کمک کرده و خود از عناصر اصلی سیستم سرمایش طبیعی در این نوع خانه ها به شمار می آیند .
در یزد و سایرشهرهای فلات مرکزی ایران در جبهه ای از حیاط که حداکثر سایه وجود دارد ، ایوان باز بزرگی طراحی شده که معمولا به طور مستقیم یا غیر مستقیم با بادگیر در ارتباط است . اتاق های بزرگ در پشت این ایوان قراردارند و اتاق های کوچک دیگری نیز در سه و یا دو طرف دیگر حیاط طراحی شده است - تصویر. - 2 درمناطق خشک فلات ایران میزان سبزینگی بستگی به مقدار آب و نحوه دسترسی به آن دارد بنابراین فضای سبز به دلایل زیر در خرد اقلیم های اطراف بنا بسیار تاثیرگذار است :
-کاهش موثر تابش مستقیم اشعه های خورشید و بازتاب آن -سایه اندازی بر سقف ، دیوارها ، پنجره ها و فضای حیاط
-کاهش گرد و غبار اطراف ساختمان
-متمرکز کردن جریان باد و افزایش سرعت آن در جهت دلخواه -افزایش رطوبت در اقلیم های خشک
-کاهش دما - درجه حرارت - در اطراف ساختمان توانایی گیاهان در اعتدال تغییرات درجه حرارت از عوامل مهم برای کنترل انرژی خورشیدی می باشد . زمینی که در سایه قرار گرفته است گرما را بسیار جذب خواهد کرد . رطوبت ناشی از گیاهان گرما را کاهش خواهد داد و بنابراین درسطوح وبخش هایی از بنا که سبزینگی وجود دارد ، سرما در طول روز به مدت بیشتری باقی خواهد ماند - . - 2
