بخشی از مقاله
چکیده
رنگزای گیاه جاشیر پس از اسپرک پرمصرف ترین رنگزای طبیعی زرد در رنگرزی پشم جهت مصرف در تولید فرش دستباف در ایران می باشد که در سال های اخیر چندین مطالعه در خصوص شناسایی ساختار مواد رنگزای موجود در این گیاه و استفاده از آن ها در رنگرزی منسوجات انجام شده است. مطالعات قبلی نشان داده است که عمل کردن پشم رنگرزی شده با رنگزاهای طبیعی مختلف با محلول آمونیاک باعث تغییر در خواص رنگی می گردد که این پدیده می تواند در توسعه فام های رنگی حاصله از یک رنگزای طبیعی موثر باشد.
از این رو در این مطالعه تاثیر عملیات بعدی با آمونیاک بر ویژگی های رنگی نخ پ شمی رنگرزی شده با رنگزای جا شیر برر سی شد. نخ پ شمی با نمک های مختلف فلزی سولفات آلومینیم - %5 - ، سولفات آهن - %5 - ، سولفات مس - %5 - ، کلرید قلع - %3 - و دی کرومات پتاسیم - %1 - دندانه دار، با %30 پودر رنگزای گیاه جاشیر رنگرزی و در نهایت با غلظت های 1، 3 و %5 آمونیاک عمل شد.
نتایج نشان داد به طور کلی عمل کردن پشم رنگی با محلول آمونیاک موجب کاهش روشنایی - L* - و افزایش قدرت رنگی - K/S - ، درجه قرمزی - +a* - - به استثنای پشم خام - بدون دندانه - که با کاهش قرمزی همراه بود - ، درجه زردی - +b* - می گردد که شدت این تغییرات بسته به نوع دندانه و برهمکنش آن با مولکول های رنگزا، لیف و آمونیاک متفاوت می باشد. در بیشتر موارد تغییرات در ویژگی های رنگی با کمترین غلظت آمونیاک - %1 - نسبت به غلظت های بیشتر آمونیاک بسیار مشهودتر بود.
بیشترین و کمترین تغییرات رنگی پس از عمل با آمونیاک به ترتیب مربوط به دندانه آلومینیم و دندانه کروم بود. عمل کردن بعدی نمونه ها با محلول ا سیدی ن شان داد که تغییر رنگ نا شی از عمل آوری با آمونیاک تا حدود زیادی برگشت پذیر نمی باشد.
مقدمه
سالیانه مقادیر زیادی از الیاف طبیعی پشم در سراسر جهان تولید و در تهیه منسوجات گوناگون با ارزش افزوده بالا مورد استفاده قرار میگیرد. پشم به دلیل خواص ذاتی و منحصر به فرد آن در صنعت فرش دستباف به عنوان خامه فرش وقالی مصرف فراوان دارد . تو سعه گ ستره کاربرد این الیاف واب سته به فرآیندهای تکمیلی متنوعی می با شد.
رنگرزی و عملیات تکمیلی بعد از آن از رایجترین عملیات برای تولید الیاف رنگی است که منجر به افزایش ارزش افزوده الیاف و من سوجات می گردد. پ شمبا ساختار پروتئینی به دلیل دا شتن گروههای کربوک سیل و آمین قابلیت رنگرزی با رنگزاهای طبیعی و شیمیایی را دارد.
در بسیاری از کشورها استفاده از رنگزاهای شیمیایی به دلیل آگاهی از آلایندگی و تخریب محیط زیست، آزادسازی مواد سرطان زا و ایجاد آلرژیهای پوستی و تنفسی محدود و یا ممنوع شده و مقررات شدیدی در خصوص استفاده از این رنگزاها وضع شده است. رنگزاهای طبیعی به سبب سازگاری با محیط زیست، زیست تخریب پذیر بودن، تجدید پذیری، عدم ایجاد حساسیت در مصارف پوششی و تماس با بدن انسان به عنوان مناسبترین جایگزین برای رنگزاهای شیمیایی می باشند. به همین دلیل در سالهای اخیر استفاده از رنگزاهای طبیعی به طور چشمگیری افزایش یافته و تحقیقات گسترده ای در خصوص بهبود خواص رنگزاهای طبیعی شناخته شده و یا معرفی منابع جدید رنگزا انجام می شود
جاشیر - جوشیر - با نام علمی Prangos ferulaceae گیاهی پایا از خانواده چتریان و بومی ایران می با شد. این گیاه خا صیت دارویی دارد، ب سیار مقوی و با ارزش بوده؛ به طوری که وجه ت سمیه گیاه به کیفیت بالای غذایی آن در مقای سه با شیر ا شاره دارد. جا شیر دارای مواد رنگزای طبیعی زرد ا ست که از آن در رنگرزی نخ های پشمی مصرفی در فرش و قالی استفاده می شود
عمل کردن پشم، که به عنوان پرزهای فرش مورداستفاده قرارمیگیرد، با آمونیاک باعث بهبود عملکردفرش های د ستباف می شود. هنگامی که الیاف پ شم با محلولهای آمونیاک عمل می شود،بخش های ارتوکورتکس پ شم متورم می گردد. درنتیجه انقباض متفاوت پیوندهای کورتکس - ارتووپارا کورتکس - موجب حجیم شدن الیاف پشم شود. همچنین مطالعات قبل ن شان داده، پس از عمل با آمونیاک، رنگ نخ های پ شم رنگ شده با رنگزاهای طبیعی تغییر پیدا می کند که این تغییر رنگ تحت شرایط قلیایی به وا سطه تغییرات در ساختارالکترونی - رزونانس - مولکول های رنگ طبیعی ن سبت داده می شود.
درمطالعه حاضر، ابتدا پشم با دندانه های مختلف آلومینیم، مس، آهن، قلع و کروم دندانه دار شد و بارنگزای جاشیر رنگرزی گردید. سپس نخ های رنگ شده با سه غلظت مختلف محلول آبی آمونیاک عمل شدند. در نهایت، تغییرات در پارامترها و ویژگی های رنگی و پایداری تغییر رنگ ایجاد شده مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
روش تحقیق
دندانه دادن نخ پشمی
از نخ پشم مصرفی در فرش دستباف 20 - تکس 4 لا - برای آزمایشات رنگرزی استفاده شد. پشم در حمام حاوی 5 گرم برلیترشوینده غیر یونی و 1 درصد کربنات سدیم در 60 درجه سانتیگرادبه مدت 30 دقیقه - L:R 50:1 - مورد شستشو قرارگرفت. سپس پشم با سولفات آلومینیم 5 - درصد - ، سولفات مس 5 - درصد - ، سولفات آهن 5 - درصد - ، کلرید قلع 3 - درصد - و دی کرومات پتاسیم 1 - درصد - نسبت به وزن پشم - L:R 100:1 - به روش دندانه پیش از رنگرزی دندانه دار شد. بدین ترتیب که دمای حمام طی 30 دقیقه به جوش رسانده شد و عملیات دندانه دهی به مدت 60 دقیقه روی پشم ادامه یافت. پس از اتمام دندانه دهی نخ پشمی از حمام خارج، آبکشی، دردمای محیط خشک و برای رنگرزی استفاده شد.
رنگرزی
رنگرزی نخ پشمی با 30 درصد پودر گیاهی رنگزای جاشیر - نسبت به وزن پشم - انجام شد. وزن مناسب از رنگزا به حمام رنگرزی - L:R 40:1 - اضافه شد و به مدت یک ساعت در دمای60درجه سانتیگراد خیسانده شد. سپس کالا به حمام رنگرزی اضافه شد، دمای حمام طی 20 دقیقه به جوش رسانده شد و رنگرزی در جوش به مدت 60 دقیقه ادامه یافت. درانتها نمونهها ازحمام رنگرزی خارج،آبکشی و در دمای محیط خشک شدند.
عمل با آمونیاک
نخ های رنگشده به چهاربخش تقسیم شد، یک بخش به عنوان نمونه شاهد - برای مقایسه - باقی ماند و سایر نمونه ها با غلظت های مختلف محلول آمونیاک 1 - ، 3 و 5 درصد وزنی - در 25 درجه سانتی گراد به مدت 10 دقیقه - L:R 20:1 - عمل شد. سپس آبکشی و در دمای محیط در هوای آزاد خشک شد.
عمل با اسید
نمونه هایی که با محلول آمونیاک 5 درصد - نسبت به وزن پشم - عمل شده بودند، در تماس با محلول اسید استیک 5 - درصد - در 25 درجه سانتی گراد به مدت 10 دقیقه - L:R 20:1 - عمل شد. سپس آبکشی و در دمای محیط در هوای آزاد خشک شد.
اندازهگیری خواص رنگی
برای اندازه گیری خواص رنگی و طیف انعکاسی نمونه ها در محدوده مرئی از دستگاه اسپکتروفتومتر انعکاسی Color -Eye XTH, X-Rite Inc., USAاستفاده شد.
