بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مهمترین ارکانی که شالوده هر فرهنگ متعالی را شکل میدهد تصویری است که از انسان والا و متعالی در آن فرهنگ انعکاس یافته است. تصویر مردم زنده بیدار در واقع نمونه اعتلای یک فرهنگ است که خود تفسیری است از حقیقت هستی و جهان. در آثار عرفانی و کلام بزرگان، موضوع مردم زنده بیدار و اهمیّت و توجه به آن بحثی است مستوفی. اکثر عارفان و بزرگان اهل معرفت کوشیدهاند تا از طریق شناخت ویژگیهای مردم زنده بیدار - یعنی انسان کامل -سلوک انسانیّت و راه رسیدن به کمال متعالی را بازگو کنند.
در نظر عارفان دلآگاه اصل انسانیّت مربوط به آن است که آدمی در طریق مردم زنده بیدار و دل آگاه گام بردارد و با فراخواندن خویشتن به سمت و سوی خودشناسی و سجایای اخلاقی در این مسیر به مطلوب خویش برسد. در این جستار با عنایت بر ویژگیهای فرهنگی مردم زنده بیدار، عمده عوالم انسانی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
مقدمه
مردمِ زنده بیدار1، نامی است که به انسان زندهدل و دلآگاه گفته میشود. زندهدلان بیدار دل برآنند که: آدم زنده بیدار صورت احسنی است که همتا و نظیری ندارد. او نوباوه عالم هستی است. او نور این جهان است و چشم عالم که خود را به طور مفصّل میشناسد و مشاهده جلوههای خودی میکند. همچنین گفتهاند که: او آیینه تمانمای عالم هستی است که حقایق تمامی مراتب تعیّنات در تحت حقیقت وجودی اوست - لاهیجی، بی تا: . - 112 او در حکم اسم جامعی است، مسمّی به انسان کبیر، حقیقت اوست که به صورت همه عالم ظاهر میشود.
آدم زنده بیدار، خود را به خودی خود میشناسد و بعد از آن نسبت به سایر چیزها شناخت پیدا میکند. او بر این باور است که: قبل از هر شناختی باید آدمی به خود پی ببرد و از خود بطلبد و بخواهد که گفتهاند:مَن» جَهَل نَفسه، فَهُو بالغیرمَن اَجهلعَرَف...نَفسه«،و» بالعبودیه، فَقَد عَرَف رَبّه بالرّبوبیه«، پس هرکسی که خود را نشناسد از معرفت کل محجوب باشد، و مراد از این جمله اینجا معرفت انسانی است
بحث اصلی: انسان زنده بیدار، انسانی است انیس و مونس با گذشتهها و آشنا با حال و آینده، او اهل صدق و اخلاص است با قامتی کشیده، اهل قیام و قعود، راست ایستاده همچون اسرافیل وقت که چون قیام کند، هزاران مرده از خواب برمیخیزد. در این مورد است که میگویند:
خیز در دم تو به صور سهمناک تا هزاران مرده بر روید ز خاک
چون تو اسرافیل وقتی راست خیز رستخیزی ساز پیش از رستخیز
هر که گوید کو قیامت، ای صنم خویش بنما که قیامت خود منم
آدم زنده بیدار از جمله آگاهان ازلی است، از آن باورمندان روزگارانی که خدای تعالی همه چیز را میآفرید، او از آن جمله آفریدگانی بود که تنها او بود و چیزی دیگر اِنگار همپای او قابل ذکر نبود. 2 انسان زنده بیدار بس خوش سیماست، هیأتی دارد لاهوتی صفت، به تمام معنی اهل ادراک است و فهم و درایت کامل، بیمثل و مثال، نشسته در جوار ساکنانِ حرمِ ستر و عفاف و ملکوت.3 او به خدا میشنود و بدو میبیند و به او میگوید - هجویری، . - 327 :1336 گویند: خدای تعالی او را به گونه عقل آفرید - نسفی، - 72 :1341 یا به صورت خود، که:انّ» االله تعالی خلقَ آدم علی صورته
در تمثیل گفتهاند که: بدنش لباس سینه اوست و سینه لباس دلش و دل لباس ضمیر و ضمیر لباسِ سر است و سر همان عالم معرفت و آگاهی است - عثمان، . - 222 :1333 او وجودی است نامیرا، سالک اهر حقیقت، رونده، شنونده، از شُدنی به شدن دیگر، از نقص به کمال، از تاریکی به روشنی. چنین آدمی نشأتهای مختلف را دیده است. او از خاک برآمده و سرانجام به صورت حقایق اشیاء ظهور پیدا کرده است
وی متعلّق به عالم بالاست و اعلی عِلّیین، زنده است وعالم و قادر و مرید و متکلّم و سمیع و بصیر
او در وقت دیدن، همه بیناست و در وقت شنیدن همه شنوا و در وقت گفتن همه گویا، و همچنین در همه صفات
آدم زنده بیدار، به شرف عقل مخصوص گردیده است و به نور عقل میان حق و باطل و خیر و شر حکم میکند - جام، . - 135 :1343 رسول اکرم - ص - فرموده است: تفاخر در دنیا و آخرت به عقل است و چون روز قیامت باشد، بر اندازه نیّتها و عقلها منازل را قسمت کنند
همه چیزها را به علم حاجت است و علم را به عقل که عقل سایه خداست.
عقل سلطان قادر خوش خوست آن که سایه خداش گویند اوست
سایه با ذات آشنا باشد سایه از ذات کی جدا باشد
لازمه عقل درست، تحصیل علم است. عقل بیعلم راه به جایی نبرد، نیز علم درست، نتیجه عقل است. هر که بی علم سخن بگوید دروغگوست و قولش زور میباشد
آوردهاند که: برو علم بجوی و عالم باش که اوّل فرضی بر تو علم است - عین القضات همدانی، ج2، . - 148 :1362 انسان بدون بدرقه علم نمیتواند به سعادت برسد و علم بدون عمل وبال است. هرکه علم ندارد، دلش بیمار است و مرگش لازم آید
گفتهاقرب النّاس من دَرَجه النّبوه ، اهل العلم - همان: . - 33 هر که یک باب از علم بیاموزد بر نیّت آن که مردمان را برای خدا تعلیم کند، ثواب هفتاد پیغامبر صدیق یابد - همان: . - 45 علم باید مقرون عمل باشد:
علم با کار سودمند بود علم بیکار پایبند بود
انسان زنده بیدار خوب میداند که علم واقعی همان معرفت است و معرفت واقعی در شناخت خدا و خالق هستی بخش است. چنین آدمی پیوسته متصرّف حق است و از حق جز حق نمیطلبد و نمیخواهد. او کسی است که جامع جمیع مراتب معرفت است. او را بر یک حال نمیبینی، به ظاهر با تو طعام میخورد، از تو می-خرد و به تو میفروشد لکن دلش در حظایر قدس باشد و سرش به بالش اُنس نهاده
اهل معرفت گویند: او با خداست، با خلق معامله میکند، با خدا سخن میگوید، از خدا میخواهد و به او تکیه میکند، دلِ او خانه خداست و خدا همیشه به خانه او نظر میکند
دل آدم زنده بیدار همان لطیفهیُدرک» و لا یوصف« است که دریادلی، بیدار دلی و دلآگاهی صفت وی باشد. او با دل زندگی میکند، اگر میخواهی از او و جای باشِ و ده و دیارش باخبر شوی باید چشم دلت را باز کنی. مگر او هم دمی درِ باغ ملکوتِ دلش را به سوی تو باز کند تا تو دمی در شمال باد عطر و رنگ گلبرگهای احساس او قرار بگیری و ببینی که دنیای دل چه دنیای پر رمز و رازی است. شاید که چنین صاحب دلی در خمِ کوچهای از شهر و دیار شما نیز شدبا و شاید هم آن بالا و بالاها مثلاً در فراز کوه بلند باغران، با آنکه او را نمیشناسم، لکن میپندارم که او دمی با مرغان خوشخوان با احساس همنوا میشود و از دل میگوید که:
سر کوهِ بلند باغرونم انار کیسه سوداگرونم
اگر صد سال د کیسه بمونم هنوزم سکه صاحب قرونم4
آدم زنده بیدار، اهل ادب است، به همین جهت رعایت حدّ هر چیزی را میداند و از خدا جز ادب چیزی نمی-طلبد.
از خدا جوییم توفیق ادب بی ادب محروم شد از لطف حق
به دلیل رعایت همین جنبه است که همه خصلتهایخیر در او جمع شده، یعنی متخلّق است به اخلاق االله. از این جهات گویی ادب هر جارحهای چون دست و پای و چشم و گوش و ... را به درستی میشناسد که نه به خود اوست که به خداست. او در هر چه میکند روی به حق دارد، به خاطر حق میرود وآید،می یعنی ذاهِبٌ اِلی ربّی است
او ادب دست و پای را در آن میداند که دست را به نیکی و احسان و خدمت اِخوان مبسوط دارد و به تکبّر راه نرود، چشمش ابزار اعتبار است. در همه چیز خدا رابیند:می ما نَظرتُ فی شیءٍ الّا و رأیتُ االله فیه - بسطامی - . او جز کلام نیکو نمیشنود، زبانش را از سخن زشت و ناروا حفظ می-کند
