بخشی از مقاله
چکیده:
در بررسی رابطه آموزش و پرورش و محیط اجتماع، میتوان دریافت که آموزش و پرورش میتواند کارگزار یا عامل تغییر در اجتماع باشد، یا شرط و لازمه تغییر در جامعه، یا نتیجه و معلول تغییر در سایر نهادهای اجتماعی که با آموزش و پرورش روابط و کنشهای متقابل نزدیک دارند.
برای اینکه آموزش و پرورش، در نقش عامل تغییر عمل کند، لازم است که آشکارا، به صورت هدف یا کارکرد نظام آموزشی، در جهتگیریها، برنامهها و فراگردهای آموزش و پرورش، بازتاب پیدا کنددر. صورتی که تغییر در بخشی از جامعه، لزوماً یا عملاً، آموزش و پرورش را نیز درگیر کرده، بر آن اثر کند و آموزش و پرورش، همراه با عوامل دیگر، به تغییر اجتماعی مدد برساند، به منزله شرط و لازمه تغییر تلقی خواهد شد.
مقدمه
نظام آموزشی، بخشی از نظام کلان هر جامعه را تشکیل می دهد. بنابراین طبیعی است که شرایط اجتماعی حاکم بر کل نظام، بخش آموزش را نیز تحت تأثیر قرار دهد.
دورکیم از جمله جامعه شناسانی است که به آموزش و پرورش توجه زیادی کرده و درباره آن به فراوانی سخن گفته است، لذا تحلیلهای جامعه شناختی معتبری در این زمینه، باید در آثار و آرای وی جستجو کرد. امیل دورکیم - 1858 -1917 - معتقد بود که پدیدههایی که جامعه شناسی باید مطالعه کند، وقایع یا حقایق اجتماعیاند و حقایق اجتماعی را باید به عنوان چیز - Thing - تلقی کرد.
سویفت 1969 - با - Swift در یک جمعبندی عنوان نموده است که جامعه شناسی فرایند آموزش و پرورش را در چهار محور عمده مورد بحث قرار میدهد و قلمرو موضوعی جامعه شناسی آموزش و پرورش را میتوان در این محدوده یافت: 1 فرایند آموزش و پرورش به عنوان جنبهای از کنش متقابل اجتماعی، 2 مدرسه به عنوان یک گروه اجتماعی، 3 تأثیر سایر نهادهای اجتماعی بر نهاد آموزش و پرورش و 4 کارکردهای نهاد آموزش و پرورش برای جامعه.
در این مقاله بیش از همه به فرایند آموزش و پرورش به عنوان جنبهای از کنش متقابل اجتماعی پرداخته می شود.
دورکیم ، انسان را محصول جامعه می داند. وی معتقد است حالتهای جامعه در حالات افرادی که بدان تعلق دارند، بازتاب پیدا میکند. به نظر او آموزش و پرورش و جامعه با یکدیگر پیوند نزدیک دارند. به عبارت دیگر ، هر جامعه، نظام آموزش و پرورشی مناسب با ساختار و زمان خود پدید میآورد. حتی، هر طبقه اجتماعی، اجتماع محلی، اجتماع شغلی، ویژگیهای آموزشی و پرورشی مناسب خود را بوجود میآورند. امروزه، این واقعیت را، هر کارگزار آموزش و پرورش با تجربههایی که دارد، تصدیق میکند
دکتر فرامرز رفیع پور در کتاب آناتومی جامعه ماهیت دانش جامعه شناسی را چنین بیان کرده است :
الف - بتوانیم جامعه و تمام اجزاء و فرایند ها و جریانهای درون آنرا با رو شهای دقیق و قابل اطمینان ب شنا سیم. این شامل رفتارهای ان سانها و روابط آنها با یکدیگر و اهداف و نیازهای آنها می شود.
ب - علل این رفتارها ، روابط و نیازها و ارتباط آنها را با هم بطور سیستماتیک تبیین کنیم.
ج - عواقب فرایند اجتماعی را نیز تحت شرایط خاص موجود و یا با در نظر گرفتن برخی از تغییرات، تا حدودی پیشگوئی نمائید
امور اجتماعی را در ارتباط با ماهیت و ویژگیهای کلی میتوان به انواع زیر تقسیم نمود:
-1 مورفولوژی اجتماعی
مورفولوژی اجتماعی شامل اموری است که به ساخت و ترکیب مادی جامعه مربوط میشود, مثل وضع سکونت محل سکونت، موقع طبیعی و جغرافیایی، نقشه محل ونحوه ساختمانها و اماکن، وضع خانهسازی پراکندگی و تراکم جمعیت و بطور کلی آنچه که مربوط به شکل خارجی جامعه با شکل شناسی میشود را شامل میشود. ریختشناسی - مورفولوژی - ، از واژه یونانی - Morphe - به معنای شکل، قالب و هیئت و واژه - Logos - به معنای شناخت، علم و منطق ترکیب یافته است.
دورکیم یکی از جنبههای تمایز جامعهشناسی از روانشناسی را »ریخت شناسی اجتماعی« ذکر کرده و در تعریف آن گفته است: »ریختشناسی اجتماعی عبارت است از مطالعه اساس جغرافیایی ملّتها و روابط آن با سازمان اجتماعی؛ یعنی مطالعه میزان و تراکم جمعیّت و نحوه توزیع آن بر سطح زمین.«
در ریخت شناسی اجتماعی، سه امر مورد توجه است: الف - عینیت امور و پیوستگی اجزاء و عناصر؛
ب - تفاوتهای مربوط به بافت اساسی و ریشهای پدیدهها و امور؛ ج - تغییرات پدیدهها، در ارتباط با شکلها و قالبهای واقعیات اجتماعی.
دانشمندان علوم اجتماعی متناسب با این سه امر، سه نوع ریختشناسی را از هم تفکیک نمودهاند:
الف - ریختشناسی بیرونی؛هنگامی که عینیّت پدیدهها و یا واقعیت اجتماعی مورد مطالعه قرار گیرد، ریختشناسی بیرونی و خارجی میباشد؛
ب - ریختشناسی درونی؛در صورتی که عوامل و عناصر درونی و پنهانی امور و واقعیّات اجتماعی مطمح نظر باشد، ریختشناسی درونی است؛
ج - ریختشناسی تجربی؛موقعی که تغییرات و رشد و دگرگونی اجزاء و کلیّت یک پدیده و واقعیت اجتماعی مورد بررسی است، ریختشناسی تجربی میباشد، که گاهی آن را ریختشناسی صوری نیز میگویند.
در تغییر و تحولات اجتماعی، عوامل مورفولوژیک در کنار سایر عوامل نقش مهمی دارد. چرا که در تحولات و دگرگونیهای اجتماعی، چه تحولات سریع و چه تحولات کند و تدریجی، نقش مورفولوژی - ریخت شناسی - اجتماعی به ثبوت رسیده است. مثلاً در وقوع انقلاب مشروطه ایران، این شهرهای بزرگ با جمعیت زیاد بودند که در ارتباط با وضع تربیتی، فرهنگی و اقتصادی - اجتماعی آنها، نقش مؤثّر داشتند.
-2 فیزیولوژی اجتماعی
از نظر دورکیم فیزیولوژی اجتماعی شامل پدیدههایی میگردد که اجزاء و عناصر اصلی ساخت جامعه را تشکیل میدهند و بنابراین نهادها، سازمانهای اجتماعی و فرهنگی، سازمانهای اقتصادی، سازمانهای سیاسی مثل خانواده، دولت ، شبکه تولید و مصرف و احزاب را در بر میگیرد.
-3 رفتارهای گروهی وجمعی دارای جریانات و هیجانات اجتماعی
هیجانات اجتماعی از کم دوامترین و کم ثبات ترین پدیدههای اجتماعی محسوب گردیدهو عموماً زودگذر میباشند ولی چون جمعی بودن، عینی بودن و ملموس و در نتیجه غیر قابل تردید بودن که از مشخصههای پدیدههای اجتماعی است در آنها نیز وجود دارد، بنابراین پدیدهها را نیز که گاه بدون هدف قبلی و صرفاً مبتنی بر احساسات و هیجانات ناگهانی شکل میگیرند و گاه نیز از پیش اندیشیده و بر اساس هدفهای معینی ظاهر میشوند، در ردیف پدیدههای مورد مطالعه جامعه شناسی محسوب مینمایند
پیامدهای پذیرش پدیده های اجتماعی
دورکیم از این موضوع دو نتیجه به دست می آورد:
الف - حیات اجتماعی را نمی توان به عوامل صرفا روانی، یعنی حالات شعور فردی تبیین کرد. بدین قرار جامعه شناسی علمی است که قابل تحویل به روانشناسی فردی نخواهد بود و با تحلیل و بررسی صرف فرد فرد افراد قابل تحقق نخواهد بود.
ب - علت هر پدیده اجتماعی همیشه پدیده اجتماعی دیگری است نه یک پدیده فردی.
اولین گام برای تحلیل عوامل اجتماعی مؤثر بر سیاست گذاری آموزشی ریخت شناسی یا موفولوژی اجتماعی است. سادهترین و بیرونیترین لایه پدیده اجتماعی کامل که میتوان آن را با حواس دریافت کرد و اندازه گرفت، لایه مورفولوژیک و اکولوژیک است که شامل: محیط طبیعی، جغرافیا، شهر و روستا، تقسیمات کشوری، منطقهای و شهری و... - محیط طبیعی، پراکندگی جمعیت در سطح زمین و حرکات آن - مرگ و میر، زاد و ولد، مهاجرت و... - ابزار و تکنیکها، کارخانهها، مسجد، مدرسه، زندان، بیمارستان، سربازخانه، بناهای تاریخی، تأسیسات و تجهیزات شهری، خیابانها و ترافیک و... محصولات کشاورزی و صنعتی است.
اینها همه بدان جهت اجتماعی هستند که در آنها نشانی از عمل جمعی میتوان یافت. بهعبارت دیگر ریختشناسی - مورفولوژی اجتماعی - ، بخشی از جامعهشناسی است که محیط طبیعی و جغرافیائی و شکل خارجی جامعه و حجم جمعیت، تمرکز و پراکندگی و چگونگی استقرار آنها را مورد مطالعه قرار میدهد. سپس تأثیرات آنها را در حیات درونی و تطور جامعه تبیین میکند
دکتر غلامحسین صدیقی در تقریرات درس جامعهشناسی آموزش و پرورش عوامل مؤثر در تعلیم و تربیت را به دو دسته کلی خارجی و داخلی تقسیم نمودهاند. عوامل خارجی خود به دو دسته عوامل جغرافیایی یا طبیعی و عوامل مربوط به شکل خارجی جامعه - مورفولوژی - تقسیم شده است. ایشان عوامل مورفولوژیک خارجی مؤثر در آموزش و پرورش را نیز به دو گروه عوامل مورفولوژیک عمومی و خصوصی تقسیم کردهاند.
