بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مسائل مهمی که امروزه در حوزه آسیب شناسی خانواده مورد توجه قرار می گیرد، مسأله شکاف نسلی میان والدین و فرزندان است. شکاف نسلی نوعی تفاوت فکری، ارزشی، هنجاری و رفتاری بین نسل جوان و نسل های قدیمی تر است. این مقاله با توجه به اهمیت موضوع با استفاده از روش پژوهش اسنادی و تحلیل ثانویه که متکی بر تحلیل و تلفیق اطلاعات به دست آمده از تحقیقات قبلی است، به بررسی عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر شکاف نسلی در خانواده های ایرانی پرداخته است.
نتایج بدست آمده نشان داد که استفاده از رسانه های گروهی بخصوص اینترنت، ماهواره و شبکه های اجتماعی، سبک های تربیتی، دینداری، سرمایه فرهنگی، اعتماد اجتماعی، جهانی شدن، میزان تحصیلات و پایگاه اقتصادی-اجتماعی والدین از مهم ترین عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر برشکاف نسلی در بین خانواده های ایرانی هستند.
مقدمه
فا صله ن سل ها و جدایی آرمان ها و ادراک های والدین و جوانان مقوله ای طبیعی ا ست که در م سیر تحولات اجتماعی و فرهنگی جوامع با ایجاد انرژی و اختلاف پتان سیل، تغییرات مثبتی به بار می آورد؛ اما هنگامی که فا صله و جدایی بین اعضای خانواده عمیق شود، به تعارض بین نسل ها منجر شده و تفاهم و یکپارچگی خانواده ها را در مجموع دچار مشکل می سازد و به تبع آن موجب افزایش ناب سامانی های اجتماعی می شود.
در شرایط معا صر، دیگر نمی توان تفاوت های طبیعی بین ن سل های قدیم و جدید را پدیده ای عادی و کوچک به شمار آورد؛ زیرا نسل فعلی بیش از هر نسل دیگری در تاریخ، شاهد دگرگونی های فنی و اجتماعی بی سابقه بوده است. در دهه های اخیر موج مدرنیزا سیون که به همراه خود آموزش همگانی، گ سترش ر سانههای جمعی و ب سیاری موارد دیگر را به همراه آورد، موجب افزایش دانش و آگاهی های عمومی ن سل جدید شد و حوزه ارتباطات انسانی و اجتماعی آنها را و سیع تر نمود. طبیعیترین نتیجه این فرایند این بود که تنها منبع ارزش گذار ن سل جدید در راه اجتماعی شدن، دیگر خانواده و سنت حاکم بر خانواده نبود.
زیست جهان متفاوت نسل نو یا به تعبیر مانهایم تجربیات دیگرگونه آنان که به سبب تحولات صنعتی و سپس اجتماعی و فرهنگی به وجود آمد، بین جهانبینی نسل جدید و نسل قدیم شکاف انداخت و در نتیجه این فرایندها نوعی تفاوت ارز شی، هنجاری و رفتاری بین ن سل جوان و ن سل های قدیمی تر بوجود آمد که به و سیله صاحب نظران با تعابیر مختلفی از تفاوت و فا صله ن سلی تا گ س ست و شکاف ن سلی مورد خطاب قرار گرفته ا ست. این نوع رابطه میان ن سلی با هر عنوانی که خطاب شود، به معنای اختلاف فکری، ارز شی، سلیقه ای و رفتاری ا ست که بین ن سلهای جوان از یک سو و ن سل های بزرگتر از دیگر سو پدیدار گردیده ا ست. مفهوم شکاف ن سلی به چگونگی تداوم فرهنگ یک جامعه از نسلی به نسل دیگر مربوط می شود. شکاف ارزشی بین نسل ها زمانی اتفاق می افتد که انتقال فرهنگی با مشکل روبرو شود.
روابط بین نسلی مسأله مشترک جهان امروز به خصوص جوامعی که دارای شتاب و سرعت تغییرات اجتماعی بیشتری باشند، می با شد. ایران نیز از این امر م ستثنی نی ست و وقوع تحولات عظیم در سه دهه اخیر، ب ستر منا سبی برای بروز مسائل نسلی فراهم کرده است. جامعه ایران در دهه های اخیر و با تحولات سریع و حوادث عظیمی چون انقلاب، جنگ، حوادث دوره بازسازی و ... مواجه شده است.
یکی از عوامل مؤثر بر این تحولات، تحولات جمعیتی دهه 60 و به دنبال آن، جوانی جمعیت ایران در طی سال های اخیر بوده ا ست. با تغییر ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران و تو سعه استفاده از تکنولوژی های ارتباطی نظیر اینترنت و ماهواره بویژه توسط جوانان در دهه های اخیر، زمینه مساعدی برای تفاوت و به اعتقاد برخی صاحبنظران تعارض در نظام ارزش های جوانان با والدین به وجود آمده است؛ به گونه ای که روابط میان پدران و مادران با فرزندان تحت تأثیر شرایط اجتماعی و فرهنگی جدید قرار گرفته و در آن دگرگونی هایی پدید آمده است.
توجه به روابط بین نسل ها امروزه به عنوان یکی از محوری ترین و مهم ترین مسائل مربوط به تحول خانواده در ایران مورد بررسی قرار می گیرد. شکاف وسیع در ارزش ها و هنجارهای نسل هایی که در کنار همدیگر زندگی می کنند، عاملی منفی بر تعاملات سازنده بین آنها در گستره اجتماع و هدر رفتن نیروی آنان محسوب می شود. اختلافات نسلی به عنوان پدیده ای فرهنگی که عمدتاً دامنگیر نسل جوان است؛ در صورت عدم شناخت صحیح زوایا، میزان و ابعاد آن از حالت رابطه و اختلاف به شکاف، کشمکش و انقطاع نسلی تبدیل شده و با ت ضعیف کانون خانواده به عنوان عامل پیوند دهنده فرا نسلی در کنار سایر عوامل می تواند بیش از پیش زمینه ساز ب سیاری از تعارضات و تضادهای ارز شی و هنجاری گردد که در آن صورت، تهدیدی جدی علیه نظم و وفاق اجتماعی خواهد بود. با توجه به در حال گذار بودن جامعه ایران و تغییر و تحولات گریزناپذیر آن، شناسایی تفاوت ها و شکاف بین نسلی و عوامل تأثیرگذار بر آنها می تواند راهکارهای مناسبی را در مواجهه با این پدیده اجتماعی فراروی کارشناسان، مسئولان و برنامه ریزان مسائل اجتماعی و فرهنگی قرار دهد.
روش شناسی تحقیق
در این پژوهش از روش تحقیق اسنادی و تحلیل ثانویه که متکی بر تحلیل و تلفیق اطلاعات به دست آمده از تحقیقات پیشین است، استفاده شده است.
یافته ها و نتایج
در نظریه های جامعه شناختی جهت تبیین پدیده شکاف ن سلی عمدتاً بر عواملی چون تجربه تاریخی متمایز هر ن سل از نسل های دیگر و ظهور نسل های دارای نظام ارزشی و فکری متفاوت طی جریان توسعه و تحول اجتماعی - مانهایم، اینگلهارت، مید و ... - ؛ ظهور نهادها و شبکه های اجتماعی مختلف که فرایند جامعه پذیری نسل جدید را بر عهده دارند و باعث از بین رفتن وحدت ارزشی و جایگزینی کثرت ارزشی می گردند - جورج زیمل، برگر و لاکمن و مک لوهان - و تغییر معیارهای داوری های ارزشی در اثر تضاد سنت و مدرنیته - آنتونی گیدنز - تأکید می شود که همگی معطوف به تعیین کنندگی تحولات ساختاری در بروز و گسترش پدیده مذکور هستند.
به زعم اکثر نظریه پردازان، تحولات فکری و ساختاری حاصل از مدرنیزاسیون منجر به کاهش مشروعیت گروه های مرجع سنتی، استقلال طلبی و فردگرایی جوانان، گرایش به آزادی عمل و... می گردد که این تغییرات در نهایت، شکل گیری یک نسل جدید با هویتیکاملاً مستقل از نسل های قبلی را موجب می گردد. مانهایم دورانی از تغییرات سریع فرهنگی را علت پدیده شکاف نسلی می داند که در پی آن تفسیرهای سنتی و میراث های فرهنگی برجای مانده از نسل های قبلی، از سوی بخش مهمی از نسل های جدید به چالش کشیده می شود. البته به نظر مانهایم، بانیان اصلی و پیشگامان این تحول فرهنگی افرادی انگشت شمار از نسل پیشین به نام طلایه داران هستند. اما مهم آن است که عوامل تغییر اجتماعی نسل جدیدی اند که تحت تأثیر طلایه داران از نسل قبلی اند و هم در مقابل نسل قبل و هم در برابر هم نسلی های خود که تابع نسل قبلی اند، خروج می کنند
اینگلهارت تفاوت های پایدار بین گروه های سنی را بازتاب دگرگونی ن سلی می داند؛ جوانان به مراتب بی شتر از بزرگتر ها بر خواسته های فرامادی تأکید می ورزند و تحلیل گروه های سنی مبین این است که این موضوع بیشتر بازتاب دگرگونی ن سل هاست تا انعکاس سالخوردگی
مارگارت مید، علت ایجاد فاصله نسلی را تغییرات اجتماعی وسیع و عمیقی می داندکه در دنیا اتفاق افتاده و دنیا را وارد مرحله جدیدی از تحول و دگرگونی کرده است. مید در بحث شکاف نسلی سه نوع جامعه را از هم تفکیک می کند:
-1جامعه ای که در آن فرهنگ قبلی تعیین کننده ماهیت فرهنگ بعدی است و نسل قبل الگوی تمام نمای زندگی و فرهنگ ن سل بعدی ا ست. در این جوامع، دگرگونی آنقدر کند ا ست که هر فرزندی که متولد می شود، آینده خود را به طور کامل در وضعیت حال والدین خود و والدین بزرگ خود می بیند و می داند که زندگی و وضعی مشابه آنها در انتظار اوست.
-2در جوامعی که دچار تغییر و تحول می شوند، شرایط اجتماعی به طوری دگرگون می شود که دیگر ن سل گذ شته الگوی مناسب برای زندگی نسل بعدی نمی تواند باشد و هر دو نسل می پذیرند که وضع زندگی آنان نمی تواند مشابه هم باشد به عبارت دیگر، هریک از دو نسل والدین و فرزندان به ناچار در دو دنیای متفاوت زندگی می کنند. در چنین وضعی، انتقال فرهنگی از نسل قبل به نسل بعد بسیار ناقص صورت می پذیرد و فرهنگ قبل نمی تواندعیناً ادامه یابد و پاسخگوی نیازهای نسل بعد باشد.
در این حالت، نسل جدید برای یادگیری سبک زندگی و وضع مناسب حال و آینده خود، به اعضای دیگر هم نسل خود رو می آورد و آن را الگوی زندگی خود قرار می دهد.
-3و ضعیتی است که در جامعه دگرگونی های ب سیار شدیدی روی می دهد، بطوری که ن سل گذ شته در و ضع جدید نه تنها نمی تواند الگوی نسل جدید با شد، بلکه باید برای تداوم حیات خود ارزش ها و هنجارهای قدیمی خود را بر مبنای نسل بعد اصلاح کند، دست به اجتماعی شدن مجدد بزند و بسیاری از چیزها را از فرزندان خود بیاموزد. نسل جدید نیز، وضع آینده خود را نمی تواند در جایی و کسی بیابد و آن را الگوی خود قرار دهد. این نسل باید وارد دنیای مبهمی شود که و ضع آینده آن روشن نیست و نهادهای موجود نمی توانند پا سخگوی نیازهای و ضعیت متغیر با شند؛ بنابراین، ن سل جدید هم حال و هم گذشته را محکوم و رها می کند و به دنبال ساختن دنیای جدید خویش است
از دیدگاه گیدنز نیز ویژگی مدرنیته، پویایی، تأثیر جهان گستر و تغییر دائمی رسوم سنتی است. گیدنز شکاف و تعارض بین نسلی را رد می کند و بیشتر توجه خود را به تفاوت بین نسل ها معطوف می کند. وی تفاوت میان نسل ها را امری طبیعی می داند که به دنبال تغییرات و دگرگونی های ساختاری به وجود آمده در جامعه نمود پیدا می کند. به عقیده وی به جای این که به دوره خودمان به عنوان یک عصر انحطاط اخلاقی بنگریم، منطقی ا ست که آن را به عنوان یک عصر انتقال اخلاقی در نظر بگیریم
عوامل اجتماعی و فرهنگی متعددی بر دور شدن ن سل ها از یکدیگر و بروز شکاف ن سلی تأثیر گذار ه ستند . نتایج تحقیقات انجام شده در ایران درباره شکاف نسلی نشان می دهندکه ا ستفاده از رسانه های گروهی بخصوص اینترنت، ماهواره و شبکه های اجتماعی، سبک های تربیتی، دینداری، سرمایه فرهنگی و اقت صادی، اعتماد اجتماعی، جهانی شدن، میزان تحصیلات و پایگاه اقتصادی-اجتماعی والدین از مهم ترین عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر برشکاف نسلی در بین خانواده های ایرانی هستند.
بحث و نتیجه گیری
نتایج حاصل از تحقیقات صورت گرفته در ایران نشان می دهد که تفاوت های ارزشی و هنجاری بین جوانان و نسل های پیشین افزایش یافته است؛ اما این تفاوت های نسلی به اندازه ای نیستند که منجر به ایجاد شکاف نسلی در جامعه ایران شوند. هرچند جامعه ایران بوا سطه شرایط انقلابی و پدیده جهانی شدن طی دهه های اخیر، دچار تغییرات فرهنگی شدیدی شده ا ست؛ اما برخی از صاحبنظران معتقدند این تغییرات در همه ن سل ها تأثیر دا شته و اگرچه ارزش های نسل جوان بیشتر از ن سل های قبل از خود تغییر یافته، اما منجر به پدیده شکاف ن سلی ن شده است.
