بخشی از مقاله
چکیده
بحث از هویت در اکثریت شئون زندگی انسان مطرح است. این مفهوم به صورت گسترده ای در علوم انسانی و نظری مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است و صاحبنظران اهل فکر و اندیشه، همچون انسان شناسان، جامعه شناسان، جغرافی دانان، فلاسفه و ... از جهات مختلفی به آن نگریسته و عمیق و دقیق شده اند. در معماری و شهرسازی نیز بحث هویت در محیط های انسان ساخت، زمانی خود را به طور آشکار نمایان کرد و معماران و طراحان محیط و حتی نظریه پردازان دیگر علوم را به واکنش واداشت که بحث از معماری بین المللی و یکسان سازی جهانی پیش آمد. که آیا این معماری بین المللی و یکسان سازی جهانی امری با ارزش است که جای معماری با هویت ما را گرفته است؟
پاسخ آن شهرهای همشکل و فضای سامان یافته بی هویت و غیر خودمانی است، که به هیچ کس این احساس را نمی دهد که شخص خاصی است و در مکان خاصی سکونت دارد. مقاله حاضر به منظور روشن شدن حقیقت مفهوم هویت و رابطه آن با زیبایی شهری با استفاده از مطالعه اسنادی، به سه بخش تقسیم شده است که بخش اول: اصطلاح شناسی و بررسی مفاهیم هویت، زیبایی شهری. بخش دوم: بحران هویت در معماری معاصر ایران در حوزه های معماری وشهرسازی و بخش سوم: عوامل موثر بر هویت مورد بررسی قرار می گیرد، به طوری که نتایج به دست آمده در طراحی های معماری و شهری متکی بر مسئله هویت به کار گرفته شود.
مقدمه
در دوران معاصر، کشور ایران با وجود پیشینه ی فرهنگ عظیم و تمدن چند هزار ساله به قدمت تاریخ، دچار چالشهای بسیاری در زمینه هویت در معماری گشته است. که در دوگانگی بین سنت و مدرنیته گرفتار آمده است. از یک سو جامعه ایران می خواهد پایبند به اعتقادات و سنت های گذشته خویش باشد و از سوی دیگر هجمه فراگیر از حوادث و رخدادها، نوآوری و ابداعات جهانِ نو در جریان مدرنیته شدن هر روز ارتباطش با گذشته کمترو کمتر می کند و از آینده ای مبهم دچار وهم گشته است.
از این رو بین سنتی بودن و جهانی شدن در سردرگمی به سر می برد و اینگونه است که هنوز بسیاری به ادراک واضحی از این مفاهیم نرسیده است و این امر موجب شده است نه فرهنگ ایرانی در جریانی مستمر ادامه یابد و نه از دیگر فرهنگ ها دیدگاه روشنی برداشت کنند. همچنین رسانه ها و عصر اطلاعات که جهان را دهکده جهانی می نامد موجب دگرگونی در فرهنگ ها می شود که این امر خواه و ناخواه فرهنگ و معماری ایرانرا رو به جهانِ نو و متعاقبا بی هویتی سوق می دهد.
اکنون چاره ی برون رفت از این بحران و چالش، تولید ایده های اصیل و با ارزش است که با فرهنگ ما در تناقض نباشد و این امر با شناخت مفاهیم فرهنگ و معماری ایران مقدور می شود. حال اگر بخواهیم به هویت از دید شهرسازی و زیبایی شهری بنگریم باید گفت که مسأله هویت شهریاصولاً یکی از پیچیده ترین و بحث انگیزترین مباحث نظری و حرفه ای در شهرسازی است. منظور از هویت، پاسخی است که به پرسش در خصوص کیستی یا چیستی موجودات داده می شود و معادل Identity در زبان انگلیسی می باشد. در واقع، هویت آن حقیقت وجودی است که شخص یا شیء از آن برخوردار می باشد. گفته می شود تنها پدید های که دغدغه هویت دارد، انسان است. انسان همواره به دنبال ابزاری می گردد که خود را به واسطه آن تبیین کند.
از سوی دیگر فرد با حضور و رشد یافتن در جمع، علاوه بر آن که دارای هویت شخصی یعنی نام، منزلت اجتماعی و روابط شخصی با دیگران می گردد بلکه با گرفتن عناصر مشترکی که فرهنگ خوانده می شود، هویت جمعی می یابداصولاً. هویت یک پدیده، امری انتزاعی و منفک از سایر موضوعات مرتبط با آن پدیده نیستمثلاً. هویت شهر با همه موضوعات مرتبط با شهر و با موضوعات عدید های از جمله: با اهل شهر، باورها و اعتقاداتشان، شیوه زیست مردم، نوع ارتباطشان با سایر جوامع، آرمانها و الگوهای زندگی شان، رفتار و فرهنگشان، و با نوع تفکر و جهان بینی شان مرتبط و غیرقابل تفکیک است، این در صورتیست که زیبایی شهری معاصر ما با هیچکدام از این موضوعات در ارتباط نبوده است که به متعاقب آن به چیزی جز شهری بی هویت دست نیافته است
-1-1اصطلاح شناسی
-1-1-1هویت
در یک تعبیر زیبا چنین آمده است: هویت گوهری است که من با آن منم و زنده ام. این گوهر را چه فرد و چه جامعه در یک بستر تاریخی به دست آورده اند. علوم و فنون، مهارت ها، اندیشه ها و تجارب با ارزش سودمندی که امروز از دیگران می گیرند، در تحلیل نهایی، از اجزای هویت ما خواهند شد و رمز و راز بقای خودی در همین است، همانگونه که خط، زبان، لباس، روش های تولید، آیین کشورداری و خیلی از چیزهای دیگر که امروز از مؤلفه های ملی و عناصر هویت و متعلقات فرهنگ خویش می دانیم، در گذر و گشتار تاریخی خویش و در اثنای داد و ستد و مبادله با دیگران به دست آورده ایم
در کشور ما که یکی از غنی ترین سرزمین ها از نظر بهره مندی از میراث و دستاوردهای فرهنگی است و از نمودهای آن شهرسازی و معماری ویژه و شناخته شده، در سطح جهانی می باشد؛ با توجه به این مطلب که زندگی امروز خود را چگونه می خواهیم و به فردا چگونه می اندیشیم و از گذشته خود چگونه بهره برمی داریم، ساختن شهرها و تولید عناصر معماری از حساسیت خاصی برخوردار است. لذا نیازمندیم که هویت گذشته و امروزین، این دو را بازشناسیم و آن را تقویت نماییم
فرهنگ و محیط، هویت ساز زندگی انسان می باشند، به نحوی که هرکدام نقش اساسی در تشکیل هویت بر عهده دارند. از دیگر سو می توان دید که فصل مشترک هویت انسانی محیط و هویت فرهنگی انسان، هویت محیط را تشکیل می دهند.
-2-1-1 هویت شهری از دید صاحبنظران
به عقیده الکساندر، هویت در محیط فرهنگی تجلی می کند که ارتباط طبیعی و منطقی بین فرد و محیط حاصل شده باشد. وی معتقد است که بین فرد و محیط زندگیاش ارتباط و احساس تعلق خاطر به وجود نخواهد آمد ، مگر آن که قادر به شناخت عمیق و تشخیص آن باشد، توان درک تمایز آن نسبت به محیط های دیگر را نیز داشته باشد و بداند در چه زمانی و به چه صورت، پاسخ مناسبی به کشش های انجام یافته در آن محیط بدهد.
والتر بور، نیز عقیده دارد هویت همان تفاوت های کوچک و بزرگی است که باعث باز شناختن یک مکان - خوانایی محیط - می شود و حس دلبستگی و حساسیت به محیط را به وجود می آورد. خاص بودن هر محیط به معنی اجتناب از یکنواختی، وجود تنوع و جذابیت است. در شکل و نحوه قرارگیری فضاها، در طرز دسترسی به فضاها و در کاربری ها نیز می باید وجود داشته باشد - برزگر،. - 1383 ولف نیز معتقد است که هویت در محیط نتیجه ارتباطات مقابل سه جزء است که در داخل یک مجموعه عمل می کند:
- ترکیب ظاهری و کالبدی نماها - سمبلها - در محیط
- علمکردها و فعالیتهای قابل مشاهده در محیط
- مفاهیم نمادها - سمبلها - در محیط
» کالن « هویت را توجه به شخصیت فردی هر محیط و پرهیز از یکنواختی و مشابهت در محیط های شهری از طریق به جلوه درآوردن ویژگی های خاص هر محیط تعریف می کند - کالن، . - 1377 جیکوبز نیز هویت را در رابطه با فعالیتها و زندگی در خیابان های شهری از دیدگاه برنامه ریزی شهری تعریف می کند. وی معتقد است شهرها امنتر، قابل زندگی تر و پرجاذبه تر می شوند چنانچه خیابان هایشان به ترکیب پیچیدهای از فعالیتهای مختلف اختصاص داده شوند
در تعریف هویت محیط مصنوع، راپاپورت هویت را خصوصیتی از محیط که در شرایط مختلف تغییر نمی کند و یا خصوصیتی که موجبات قابلیت تمیز و تشخیص عنصری را از عنصر دیگر فراهم میآورد و عناصر شهری را از یکدیگر متمایز می سازد، تعریف می کند - بنتلی، - 1382، . - Rapoport - لینچ در کتاب شکل خوب شهر، هویت را به معنای بسیار ساده: معنی مکان تعریف می کند: هویت یعنی حدی که شخص می تواند یک مکان را به عنوان مکانی متمایز از سایر مکانها مورد شناسایی قرار دهد، به گونه ای که شخصیتی مشخص و منحصر به فرد داشته باشد
با مطالعه متون شهرسازی می بینیم که یکنواختی، یکسان بودن و بی هویتی و بی معنا بودن شهرها به عنوان یک معضل از جانب اندیشمندان این عرصه به دفعات طرح گردیده و مورد توجه قرارگرفته است.
-3-1-1 زیبایی شهری
یکی از مطالعات اصلی این است که چرا شهر، باید زیبا باشد؟ بر این اساس زیبایی یعنی چه؟ و در چه عناصر و فضاهای شهری زیبایی اهمیت بیشتری دارد؟ زیبایی یکی از نیازهای اصلی انسان ها است که هر یک از وجوه مختلف - صوری، معقول، معنوی - آن در ساخت های مختلف زندگی جایگاه و مصداق ویژه خود را دارند و هر کسی نیز به نوعی در پی تحصیل و ادراک زیبایی است.
شهرها - متشکل از عناصر، اجزاء، فضاها، عملکردها و قوانین حاکم به انضمام روابط جاری در شهر و هویت آن - به عنوان بزرگترین مجموعه ها و آثار انسانی بر کره زمین که ظرف فعالیت های انسانی هستند، می توانند و باید جلوه های متنوع زیبایی را به انسان القاء کنند اصولاً هر چقدر و هرگونه که شهر و محیط زندگی بتواند مراتب زیبایی را به ساکنین خویش القا کند، به همان نسبت میتواند به آرامش و سعادت و تعادل اهل خویش مدد رساند و مشکلات جاری زندگی را برای آنان قابل تحمل تر نماید، این نظر که »صولاًا فضای شهری، فضایی است که واجد زیبایی باشد
یا به عبارت دیگر»هر فضایی در شهر را نمی توان فضای شهری دانست، مگر آن که براساس قواعد زیبایی شناسی شکل گرفته باشد
تبیین گر رابطه شهر و زیبایی هستند. از این منظر، فضای شهری، فضایی است که زیبا باشد و معیارهای زیبایی شناسانه در ایجاد آن دخالت داشته باشند و این یعنی: مترادف بودن طراحی شهر با خلق فضای زیبای شهری.
