بخشی از مقاله
چکیده
مسجد اصلی ترین پایگاه دین و جایگاه تربیت و پرورش انسان های وارسته و مهمترین مکان گسترش فعالیت های علمی،فرهنگی، سیاسی،اجتماعی در جهان اسلام است. و این مسئله ، وظیفه متولیان وتصمیم گیران و سیاستگزاران مساجد را دوچندان می کند. بر این اساس هدف تحقیق حاضر بررسی عوامل فرهنگی موثر بر مدیریت مساجد شهر شهرکرد - از دید مدیران کانون های فرهنگی و هنری مساجد - بود . روش تحقیق از نظر هدف کاربردی و از نظر نحوه گردآوری داده ها توصیفی از نوع پیمایشی بود. جامعه آماری در این پژوهش مدیران کانونهای فرهنگی مساجد شهر شهرکرد به تعداد 300 نفر بودند که از طریق فرمول نمونه گیری کوکران تعداد 163 نفر به عنوان نمونه از طریق روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شدند. در پژوهش حاضر برای جمع آوری اطلاعات از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده است.
روایی سازه اعتبار عاملی پرسشنامه برای بررسی اعتبار عاملی پرسشنامه های بکار رفته از دو روش تحلیل عاملی تائیدی و اکتشافی در تحقیق حاضر استفاده گردید. در این پژوهش برای مشخص نمودن پایایی پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است . پایایی پرسشنامه تحقیق به دست آمد که نشان دهنده پایایی مناسب می باشد.یافته های تحقیق نشان داد که تفاوت معنی داری بین عوامل فرهنگی از بعد ارزش ها، هنجارها، مذهب، هنر و میراث فرهنگی، نگرش و عوامل جمعیت شناختی بر مدیریت مساجد وجود دارد. لذا هدف تحقیق مبنی بر رابطه عوامل فرهنگی موثر بر مدیریت مساجد از دیدگاه مدیران کانون های فرهنگی مساجد تائید می گردد.
واژه های کلیدی:عوامل فرهنگی،مدیریت مساجد،کانون های فرهنگی و هنری مساجد،مدیران کانون های فرهنگی و هنری مساجد
مقدمه
فرهنگ اصیل اسلام عمیق ترین، پویاترین و روان ترین نعمت پروردگار عالم برای رشد و تعالی انسانی است. بدیهی است برای بسط وتعمق این نعمت بزرگ الهی در جامعه باید از تمام ظرفیت ها و توان بهره برد و با رویکردی درست، تعمیم و تسری آن را در جامعه رقم زد.مسجد نیایشگاه و محل گردهمآیی مسلمانان است و قدمتی به اندازه خود اسلام دارد.آنچه در زمان پیامبر اهمیت داشت نگاه و نگرش به اصلاح و ارتقا شرایط فرهنگی و اجتماعی مردم جامعه بود. [1]مساجد از مهمترین پایگاه های دینی هستند که به حراست از نظام ارزشی جامعه پرداخته، از فراموش شدن ارزشها جلوگیری کرده وبه مثابه کانون جوشان فرهنگی در جوامع اسلامی عمل می کنند. مسجد با ظرفیتی که دارد میتواند به عنوان یک دژ مستحکم فرهنگی، ایفای نقش نماید. رونق و تقویت مساجد، نقش مهمی در حفظ و تقویت کیان فرهنگی دارد. به رغم اهمیت این نهاد دینی و فراوانی زیاد مساجد در کشورهای اسلامی، تعداد معدودی تحقیقات دانشگاهی درمورد مدیریت این نهاد دینی صورت گرفته است.
دسته ای از دستگاه ها و نهادهای فرهنگی نیز متناسب با نیازهای پس از انقلاب اسلامی، در عرض دستگاه های فرهنگی گذشته تاسیس شدندو در میان آنها، تعدادی توسعه یافته و مستقر می باشند وبعضا هم در سایر دستگاه ها به فعالیت خود ادامه می دهند. فراتر از این ها ، دستگاه های فرهنگی دینی کشور چون مساجد، هیئات ، آستانه های مقدسه و حوزه های علمیه به عنوان نهادهای دیرپا و اصیل فرهنگی حضور دارند که هنوز جایگاه خود را به دست نیاورده اند. مسجد از محوری ترین نهادهای دینی است . بررسی و مطالعه کامل پیرامون مجموعه نهادهای فرهنگی دینی مانند مسجد به صورت یک نظام جامع،قدم اول برای شکل دهی و مهندسی جایگاه مدیریت راهبردی آنها می باشد[2]
نقش کلیدی مسجد در شکل گیری و پیشرفت جامعه اسلامی درصدر اسلام، امری غیرقابل انکار است. به گواهی تاریخ، پیامبر اکرم - ص - در اولین اقدام برای پایه گذاری حکومت اسلامی در مدینه، به ساخت مسجد همت گماشتند. ،مسجد به عنوان مهمترین پایگاه و مرکز گردهمایی مسلمانان در طول تاریخ، افزون بر کارکرد عبادی، کارکردهای دیگری نظیر کارکرد آموزشی،سیاسی، اجتماعی، فرهنگی ونظامی داشته است. این امر نشان از جایگاه و اهمیت واالی این مکان مقدس در پیشبرد اهداف جامعه اسلامی دارد. میتوان تأکیدات قرآن و روایات معصومان - ع - در مورد مسجد را نیز از همین منظر نگریست. ساخت و آبادانی مسجد بارها مورد تأکید دین قرار گرفته و نتایج و آثار رفت و آمد به مسجد نیز در کلام معصومان - ع - به دفعات تکرارشده است.[ 3 ]
در طول تاریخ، جایگاه مسجد فراز و فرودهای فراوانی داشته است.نقطه اوج اثربخشی مسجد در جنبشهای مذهبی و سیاسی تاریخ اسلامی نمایان است؛ جنبش هایی مانند جنبش مختار، جنبشزیدبن علی و جنبش حصا اب فخ از مسجد آغاز شده است[ 4 ]در قرون جدید و با پیشگامی روشنگران و اصلاحگران، مسجد پایگاهی مهم برای آغاز و هدایت جنبشهای سیاسی و اجتماعی بوده است [ 5 ] اتخاذ اقدامات اثربخش در مدیریت مسجد، کلید موفقیت در سیستم عملکرد آن است. باید اذعان داشت همان طور که واژه مدیریت را امکان به رهبرداری بیشتر از ظرفیتها دانسته اند، هرچه بخواهیم مسجد به عنوان یک نهاد داوطلبانه، مردمی، غیرانتفاعی و مذهبی در تحقق کارکردهای مختلف اجتماعیB دینی خود اثربخشتر باشد،ضرورت به کارگیری اقدامات اثربخش تر، بیشتر احساس می شود.
مساجد از لحاظ اقدامات مدیریتی دارای نقاط ضعف جدی هستند. متأسفانه در برخی مساجد تلاش خاصی جهت حاکم کردن فرهنگ ارزشی بر رفتار مأمومین صورت نگرفته و وظایف عمومی مدیریت چندان جدی گرفته نمی شود. ضعف رهبری، برنامه ریزی،تقسیم کار،هماهنگی بین افراد یا واحدها، کم توجهی به تشکیل جلسات مداوم برای تبادل نظرات بین فعالان مسجد، روی آوردن به تصمیمات فردی و ضعف تصمیم گیری مشارکتی، ضعف آموزش وتوسعه منابع انسانی مسجد به همراه کم توجهی به جذب جوانان، ضعف در استفاده بهینه از منابع و امکانات و عدم رعایت اولویت درمصرف منابع، ضعف مدیریت تعارض و ارتباطات و ضعف نظارت،ارزیابی و کنترل فعالان از جمله نقاط ضعف مسئولان مساجد در بعد اقدامات است.
یکنواختی و عدم بهبود برنامه های مساجد یکی دیگراز اشکالات اساسی مدیریت مساجد است. طراحی و بهبود نظام مند برنامه ها، مورد توجه فعالان مساجد نیست و تنوع مخاطبان مسجد و
استفاده از زبان هنر در طراحی برنامه ها کمتر دیده میشود. اتخاذ اقدامات اثربخش در مدیریت مسجد، کلید موفقیت در سیستم عملکرد آن است. باید اذعان داشت همان طور که واژه مدیریت راامکان بهر ه برداری بیشتر از ظرفیتها دانسته اند، هرچه بخواهیم مسجد به عنوان یک نهاد داوطلبانه، مردمی، غیرانتفاعی و مذهبی در تحقق کارکردهای مختلف اجتماعیB دینی خود اثر بخشتر باشد،ضرورت به کارگیری اقدامات اثربخشتر، بیشتر احساس می شود.[ 6 ]
اهمیت و ضرورت تحقیق
مسجد، مهمترین پایگاه شعائر دینی و اصلی ترین پایگاه تداوم ارزش های اسلامی در جامعه است و از این رو ،نقش فوق العاده موثری در تحکیم اساس نظام اسلامی دارد. مسجد، جایگاه ویژه ای در فرهنگ عمومی جامعه اسلامی دارد و فرهنگ سازی در زمینه ابعاد مختلف این پایگاه از اهمیت و اولویت خاصی برخوردار است. مساجد در طول تاریخ ایران اسلامی همواره نقش و جایگاه اجتماعی قابل توجهی داشته اند. مساجد به عنوان مکان مذهبی صرف هیچ گاه دیده نشده و کارکردهای منحصر به فردی در قالب فرهنگ بومی هرمنطقه داشته اند. [7 ].مسجد با مفهوم مقدس و معنای والای خوددر فرهنگ اسلامی جایگاهی بس عظیم دارد و در قرآن کریم وروایات معصومین علیهم السلام ، نکات آموزنده و اساسی در باره ی آن وارد شده است.
این نهاد اجتماعی تنها مکان عبادت های رمزی ونیایش و پرستش های ویژه نیست، بلکه در عین مرکزی عبادی بودن، محل خاص فرهنگی . محلی برای تحقق آرمان های والای انسانی است. اینک که در عصر تحول و تغییر قرار گرفته ایم ، عصری که از آن به »عصر دهکده جهانی«یاد می شود، لذا به مقتضای این دوران ، نه می بایست یکسره مرعوب تحولات شد و نه از کار فرهنگی، تبلیغی و ارتباطی عظیمی که در این مقطع حساس تاریخی بر دوش مبلغان و علما و خطبا و عناصر فرهنگی نهاده شده است،غفلت ورزید..[ 8 ] نقش راهبردی مساجد در تبیین اهداف جریانهای مشکوک و شبهه برانگیز فرهنگی، اجتماعی و سیاسی داخلی وانسجام بخشی در مقابله با تهاجمات خارجی و بارورسازی نیروی انسانی متعهد برای دفاع از اسلام، انقلاب و تمامیت ارضی کشور وحتی رفع مشکلات اجتماعی بی بدیل است.
چنانچه نیازسنجی فرهنگی جامعه بطور دقیق و پاسخگویی به آن به موقع صورت گیردمیتوانادّعا کرد که اینمراکز به اهداف کوتاه مدّت خود - جذب حداکثری مردم - برایتحقق اهداف بلندمدّتتر تبدیل شدن به قطب فرهنگی نزدیک شدهاند. همچنین مناسک اساسا برای حفظ انسجام گروهی اند و برای کارکرد درست زندگی اخلاقی به اندازه خوراک برای حفظ زندگی جسمانی اهمیت دارند و از طریق همین مناسک، گروه خود را تایید و حفظ می کند..[ 9 ] کارکردهای مساجد در دوه های مختلف تاریخ ، فراز و نشیب بسیاری یافته است، ولی همواره مساجد نقش بسیار مهم و زیادی در هدایت و سعادت امت اسلامی ایفا کرده اند و به ویژه آنگاه که با مدیریت صحیح از جایگاه وظرفیت گسترده و گوناگون آنها به خوبی بهره برداری شده است.
مسجد را می توان از منظرهای مختلف مورد بررسی قرار داد ولی از دید مدیریتی ، مسجد مجموعه ای مقدس و کانونی چند منظوره با گستردگی بسیار زیاد و فراگیر است که تک تک امت اسلامی را با تنوع و تفاوت زیاد به خود جذب نموده واز معنویت و دانش و هدایت خود بهره مند ساخته است. .[10 ].در همین راستا شناخت عوامل فرهنگی تاثیر گذار بر مدیریت مساجد از حیث کارکردهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آنها اهمیت بسزایی دارد. لذا تحقیق پیرامون شناسایی عوامل فرهنگی موثر بر مدیریت کارآمد مساجد شهر شهرکرد از ضروریات لازم برای رسیدن به اهداف فوق می باشد.
سوال ها
سوال اصلی عوامل فرهنگی موثر بر مدیریت مساجد شهر شهرکرد کدامند؟
سوالهای فرعی
عوامل فرهنگی موثر از بعد ارزشها بر مدیریت مساجد شهر شهرکرد کدامند؟
عوامل فرهنگی موثر از بعد باورها و اعتقادات بر مدیریت مساجد شهر شهرکرد کدامند؟
عوامل فرهنگی موثر از بعد هنجار بر مدیریت مساجد شهر شهرکرد کدامند؟
عوامل فرهنگی موثر از بعد مذهب بر مدیریت مساجد شهر شهرکرد کدامند؟
عوامل فرهنگی موثر از بعد هنر و میراث فرهنگی بر مدیریت مساجد شهر شهرکرد کدامند؟
عوامل فرهنگی موثر بر مدیریت مساجد شهر شهرکرد با توجه به عوامل جمعیت شناختی کدامند؟
روش تحقیق
قبل از انتخاب روش تحقیق مناسب باید به ماهی ت موضوع و هدف های پژوهش توجه نمود.» هدف از انتخاب روش تحقیق آن است که محقق مشخص نماید چه شیوه یا روشی را اتخاذ کند تا او را هرچه سریعتر و دقیق تر در دستیابی به پاسخ کمک نماید.[ 11 ]. « بر همین اساس با توجه به عنوان تحقیق عوامل فرهنگی موثر بر مدیریت مساجد شهر شهرکرد - از دید مدیران کانون های فرهنگی و هنری مساجد - ، روش مورد استفاده توصیفی - پیمایشی میباشد جامعه آماری در این پژوهش مدیران کانونهای فرهنگی مساجد شهر شهرکرد می باشد، که تعداد آنها با توجه به استان شهرکرد 300 نفر می باشد.
در این تحقیق محقق پژوهش خود را بر بر اساس جدول مورگان بدست آورد و با روش نومنه گیری ساده روش کار اجرا شد . جامعه آماری و نمونه آماری در این تحقیق همه 163 نفر از مدیران کانونهای فرهنگی مساجد شهر شهرکرد بود ،که با مراجعه محقق جهت ارائه پرسشنامه مساجد و توزیع پرسشنامه بین آنها ، همگی در نمونه گیری شرکت داده شده اند. از آنجایی که رایجترین وسیله جمع آوری اطلاعات در تحقیقات پیمایشی پرسشنامه می باشد، لذا پژوهش حاضر نیز برای جمع آوری اطلاعات از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده است. این ابزار اندازه گیری شامل5 مولفه و 47 گویه می باشد.
روایی پرسشنامه
بدین منظور محقق پس از ساخت پرسشنامه آن را در اختیار 10 نفر از صاحبنظران و اساتید حوزه مدیریت وسازمان قرار داد و میزان و فراوانی موافقت هر فرد با گویه های پرسشنامه مشخص گردید و سپس نسبت روایی محتوایی، محاسبه شد که مقدار به دست آمده 893/ 0است.ب :روایی صوری:روایی در اصل به صحت و درستی اندازه گیری محقق برمی گردد. برای افزایش روایی پرسشنامه، ابتدا 30 پرسشنامه بین تعدادی از مخاطبان در جامعه آماری توزیع وکلیه ی ابهامات افراد جامعه آماری در رابطه با سئوالات مشخص شد. و در نهایت پس از شفاف شدن نقاط ضعف و قوت سئوالات، پرسشنامه نهایی و توزیع گردید . ج :روایی سازه اعتبار عاملی پرسشنامه برای بررسی اعتبار عاملی پرسشنامه های بکار رفته از دو روش تحلیل عاملی تائیدی و اکتشافی در تحقیق حاضر استفاده گردید.
پایایی پرسشنامه
برای تعیین پایایی روش های مختلفی وجود دارد . در این پژوهش برای مشخص نمودن پایایی پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است. بدین منظور یک نمونه اولیه شامل 30 پرسشنامه پیش آزمون گردید و سپس با استفاده از دادههای به دست آمده از این پرسشنامهها و به کمک نرمافزار آماری اس.پی.اس.اس میزان ضریب اعتماد با روش آلفای کرونباخ محاسبه شد. پایایی پرسشنامه تحقیق به دست آمد که نشان دهنده پایایی مناسب می باشد.
نتایج
در این بخش یافته های استنباطی تحقیق بر اساس سوالات تحقیق تنظیم و به آن پرداخته شده است.
سوال اول : تا چه اندازه عوامل فرهنگی دربعد ارزشها بر مدیریت مساجد شهر شهرکرد از دیدگاه مدیران کانون های فرهنگی مساجد نقش دارد؟
میتوان نتیجه گرفت تفاوت معنی داری بین عوامل فرهنگی از بعد ارزش ها بر مدیریت مساجد وجود دارد.
سوال دوم : تا چه اندازه عوامل فرهنگی دربعد هنجارها بر مدیریت مساجد شهر شهرکرد از دیدگاه مدیران کانون های فرهنگی مساجد نقش دارد؟
میتوان نتیجه گرفت تفاوت معنی داری بین عوامل فرهنگی از بعدهنجارها بر مدیریت مساجد وجود دارد.
