بخشی از مقاله
چکیده:
هدف از مقاله حاضر بررسی یکی از مسائلی است که در اجتماع مطرح می باشد و آن بیان این مطلب است که زنان به علل گوناگون به کار روی میآورند و حتی مجبور گشتهاند علاوه بر مسئولیتهای خود در خانه و تربیت فرزندان، مسئولیتهای اجتماعی را نیز پذیرا گردند. این مقاله باتوجه به بیانات امام خامنه ای - مدض العالی - می باشد. ازآنجا که کشور ایران بر پایه حکومت اسلامی اداره می شود، بنابراین جامعه باید با توجه به دین مقدس اسلام به این هدف والا یعنی، ارزش های زن در اجتماع نگاه ویژه ای داشته باشد.
اشتغال زنان با پیشرفت جوامع، دچار تحول شده است. ورود ماشین و صنعت بر اشتغال اثرگذاشته و زنان را از مشاغل سنتی به بخشهای صنعتی سوق داده است. در این مقاله ابتدا اهمیت نقش زن در جامعه بیان شده و سپس با توجه به نمودارهای آماری که نشان دهنده نوسانات اشتغال و عدم پایداری اشتغال زنان می باشد، این باور غلط مردم ایران در دهه های اخیر شکل گرفته،که ورود زنان به عرصه کار فقط به دلیل وضعیت نابسامان اقتصادی خانواده می باشد، از دیدگاه روانشناسان در صورت عدم تغییر این نگرش، جامعه ایران به سمت آینده ای نافرجام خواهد رفت، سپس در ادامه بحث درمورد عوامل ایجاد این نگرش منفی و راه حل های این معضل اجتماعی مطالبی بیان گردیده است.
این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی 1و با استناد به آیات قرآنی، نمودارهای آماری کشور، مقالات و کتب جامعه شناسی و سایر منابع، به بررسی موضوع مورد نظر پرداخته است.
مقدمه و بیان مسئله:
در مقاله حاضر آنچه که ذهن محقق را به خود مشغول کرده درو زندگی روزمرّه ی امروز از اهمیت بالایی برخوردار است، نقش زن در روند بهبود وضعیت اشتغال جامعه ایران در طول دهه های اخیر می باشد. با توجه به اینکه زنان نقش اصلی و والایی در جامعه کوچک یعنی خانواده و چه بسا جامعه بزرگ یعنی کل اجتماع ایران را ایفا می کنند، لذا می توان گفت خانواده یکی از اصلی ترین و مؤثرترین نهادهای اجتماعی است و اولین هستهی زندگی بشر از خانواده آغاز می شود. از آنجا که در دهه های اخیر نوع زندگی مردم ایران از سنتی به سمت مدرن2تغییر یافته است، بنابراین خانواده ها به شکل مرکزی و هسته ای تغییر شکل یافته اند - جوکار، :1393 ص - 69-39 ولذا ایران امروز شاهد توسعه، پیشرفت و صنعتی شدن، تکثر فعالیت ها و تخصصی شدن مشاغل است.
تغییر وضعیت فعالیت ها از کار بدنی به فعالیت های فکری، تأثیر شگرف ابتکار و خلاقیت و نوآوری بر نیروی بدنی و پیدایی مشاغل فکری در کنار مشاغل فیزیکی و یدی، توسعه نظام آموزش و پژوهش و فناوری و برقراری نظام دانایی محور از مهم ترین شاخص های این عصر است. منظور از اشتغال، حرفه یا کار است که فرد در عوض آن حقوق یا خدمتی دریافت میکند
از زمان پیدایش انسان بر روی زمین، زن و مرد هر دو کار می کردند. تقسیم کار بر حسب سن و جنس از طرف فرهنگ شناسان در میان اقوام مختلف مورد توجه قرار گرفته است. چنین به نظر می رسد که نظم و قاعده ای برای ارجاع کار به افراد وجود داشته است. گروهی از محققان این پدیده را چنین تحلیل می کنند: " در پایان دوران پارینه سنگی3است که تقسیم کار میان زن و مرد به وجود می آید، مردان به شکار مشغول می شوندو زنان و کودکان به جمع آوری میوه ها و گیاهان می پردازند و ابزار آنها به هر دو جنس، مرد و زن تعلق داشته است.
قطعات ابزارهای نوک تیز، چاقوی مردان بوده و زنان وسایل خراش و تراش به کار می بردند" ناگفته نماند که یکی از عواملی که زنان را به خانه داری و کشاورزی سوق داد، وظیفه دفاعی مردان بود که بیشتر اوقات سرگرم نبرد با دشمان قبیله خود بودند و فرصت لازم را برای کار در مزرعه به دست نمی آوردند.کار کردن زن در مزرعه موجب شد تا او در کشاورزی مهارت و تخصص پیدا کندو بجای گردآوری حبوبات، خود به کاشتن دانه بپردازد.
نوامبر - 1981 می گوید: "در اجتماعات ابتدایی قسمت اعظم ترقیات اقتصادی به دست زنان اتفاق افتاده است نه به دست مردان" - جاراللهی، :1371 صفحات 250 و . - 251 با توجه به تاریخ گذشتگان و تمدن کهن بشریت زنان همیشه به عنوان جنس دوم محسوب می شدند و همواره نسبت به مردان از اهمیت پائین تری برخوردار بوده اند. انتظاری که اجتماع از زنان داشته و دارد این است که آنها را به انجام کارهایی از قبیل تربیت فرزندان و وظایفی که در حوزه خانه و خانواده است محدود کند. ولی امروزه زنان علاقه بیشتری نسبت به حضور در اجتماع و داشتن شغل و حرفه از خود نشان می دهند، هرچند در گذشته های دور نیز زنان به انحاء مختلف حول محور کار روزانه به انجام برخی صنایع دستی می پرداخته اند.
در این باره ویل دورانت می نویسد: "اختلاف مقاومتی که اکنون میان زن و مرد دیده می شود، آن روزها - هزار سال قبل از میلاد مسیح - چندان قابل ملاحظه نبوده است. این اختلاف ها بیشتر از لحاظ شرایط زندگی و محیط در طول زمان پیدا شده است. در آن دوران زنان از حیث بلندی قامت، بردباری، چاره اندیشی و شجاعت دست کمی از مردان نداشته اند و مرد به او به مثابه زینت و بازیچه جنسی نظر نمی کرده است، بلکه موجودی بوده نیرومند که می توانسته ساعات درازی به انجام کار های دشوار بپردازد
نگاهی گذرا در ده های اخیر به ایران ، از ورود زنان به حوزه دانش و پژوهش و فناوری ، دستیابی به توانایی های بالای علمی و تحصیل هنرها و مهارت های مهم صنعتی و فنی، و در مواردی ربودن گوی سبقت از مردان حکایت دارد. با توجه به آمار سازمان ثبت احوال کشور ایران - سالنامه آماری کشور در سال - 1394، در طول دهه های اخیر، کشور ایران دچار تغییرات زیادی گردیده است که از جمله آن می توان به کاهش فعالیت های خانه داری به دلیل وجود وسایل پیشرفته و صنعتی و در نتیجه آزاد شدن وقت زنان در خانه ، و از سوی دیگر ، افزایش هزینه های زندگی در شهرهای صنعتی اشاره کرد که موجب شده است، زنان به اشتغال بیرون از خانواده روی آورند و دوشادوش مردان در فعالیت های اجتماعی و اقتصادی شرکت جویند، این امر گرچه ممکن است پیامدهایی بس ناگوار از سوی زنان بر اجتماع ایران و دنیای مادرانه از قبیل جدایی از خانه، تأثیر منفی بر فرزند خواهی، دوری از فرزند، حضور در محیط های کاری مختلط، انتقال خستگی ناشی از کار به کانون آرام خانواده و نیز بسیاری آثار دیگر را به دنبال خواهد داشت، اما پرداخت به آن در حوصله موضوع این مقاله نمی باشد.
اما نباید این نکته را نادیده گرفت که، معنای مدرنیته5، این تغییر سبک زندگی در خانواده ها را کاملا تصدیق می کند و همان گونه که پل دومان - - 1919-1983 6، منتقد ادبی بلژیکی- آمریکایی درمورد مدرنیته میگوید: مدرنیته میل رسیدن به شروع جدیدی است همراه با خواست ازمیان برداشتن هرآنچه ازقبل وجود داشته - جهانبگلو، :1384 صفحات 2 تا - 12، بنابراین در این مقاله باید به عواملی بپرداخته شود که به عنوان عوامل تشدید کننده این پدیده نام گذاری می شود، تا بتوان در کنار این پدیده به جامعه ایرانی کمک کرد و از ایجاد نوسانات اشتغال زنان در بازار ایران در آینده جلوگیری نمود که در این پژوهش در طول سال های 1365 تا 1394 به صورت دقیق بررسی شده است.
در مقاله حاضر، ابعاد کمی که مورد بررسی قرار گرفته است، درآمد حاصل از اشتغال زنان، در دهه های اخیر جامعه ایران و بعد کیفی آن عوامل بسیار و متنوعی می باشد که مهمترین آنها از دید پژوهشگر: فرهنگ، ازدواج، اقتصاد و موارد دیگری می باشد که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد.
امروزه با توجه به آمارهای بدست آمده از جمعیت قاره های مختلف می توان به این موضوع مهم دست پیدا کرد که جذب سریع و وسیع زنان در بازار کار، ابتدا در کشورهای پیشرفته صنعتی تحقق یافت، به طوری که در سال 1955 جمعیت زنان شاغل در بخش های غیرکشاورزی در برخی از کشورهای صنعتی افزایش قابل ملاحظه ای پیدا کرد. به عنوان مثال در کشور فنلاند 41 درصد، دانمارک 37 درصد، فرانسه 36/6 درصد، سوئیس34/2 درصد وآلمان غربی 30/4 درصد از جمعیت زنان شاغل بودند
قرن نوزدهم را می توان قرن حضور نظام مند زنان در مشاغل تعریف شده دولتی و خصوصی بین کرد. با آغاز انقلاب صنعتی و افزایش ظرفیت های شغلی، زنان بنا به گفته مارکس - - 1864 - 19207 "تحت فشار شرایط و نه براساس انتخاب" وارد عرصه های کار و اقتصاد شدند.
در قرن نوزدهم یکی از مهمترین مشاغل زنان، حضور آنان در صنعت نساجی و پوشاک بود. با اختراع ماشین تحریر8و توسعه نظام های اداری، زنان به این دست مشاغل روی آوردند، و در پایان قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم حدود صد هزار نفر از زنان در کشورهای صنعتی مشغول به کار در این حوزه بودند. در سال 1903 نخستین اتحادیه های کارگری زنان در امریکا به رهبری جین آدامز9، مری مک داول10و آلیس هامیلتون11و چند تن دیگر از فعالان کارگری، با عنوان لیگ اتحادیه های بازرگانی زنان ایجاد شد که برای بهبود وضعیت کار زنان و دستمزدها فعالیت می کردند
به طور کلی در کشور فرانسه از 1906 به بعد تقریبا از هر دو نفر زن یک نفر شاغل بوده، در آمریکا نسبت زنان شاغل از 30 درصد در 1940 به 57 درصد، در 1946 رسیده است. حتی در سوئد 54 درصد از مادرانی که کودکانی کمتر از 7 سال داشته اند، شاغل بوده اند به طور کلی با توجه به آمارهای سازمان بین المللی کار، مشاهده می کنیم که صفت ویژه جوامع صنعتی، در مقابل کشورهای درحال توسعه نه تنها فزونی جمعیت فعال، بلکه مشارکت وسیع زنان در عرصه های اقتصادی می باشد
در سال 2007، سهم زنان از کل اشتغال صنعتی در جهان 17/2 درصد بوده، که از این مقدار، سهم اقتصادی توسعه یافته و اتحادیه اروپا 12/4 درصد، اروپای مرکزی و شرقی - غیر از اتحادیه اروپا - 19/7 درصد، آسیای شرقی 24/7 درصد، جنوب شرقی آسیا و اقیانوس آرام 15/4 درصد، آسیای جنوبی 17/7 درصد، آمریکای لاتین و جزایر دریای کاراییب 14/312 درصد، آفریقای شمالی و خاورمیانه 11/7 درصد و صحرای آفریقا 5/5 درصد بوده است
نگاهی به آمارهایی که معاونت امور زنان و خانواده از وضعیت اشتغال زنان در کشورهای دیگر و مقایسه آنها با یکدیگر انجام داده، نشان میدهد بر اساس گزارش سال 2013 توسعه انسانی سازمان ملل، در سال 2011 در 18 کشور از مجموع 194کشور، درصد زنان فعال اقتصادی کمتر از 30 درصد است که شامل لبنان، ایران، عمان، ترکیه، تونس، الجزایر، اردن، عربستان، فلسطین، مصر، سوریه، مراکش، عراق، هند، پاکستان، موریتانیا، یمن و افغانستان است. از نظر نسبتجنسیتیِ مشارکت اقتصادی نیز پنج کشور سوریه - 0/183 - ، افغانستان - 0/196 - ، الجزایر و عراق - هر دو - 0/209 و ایران - 0/226 - بدترین وضعیت را در سطح جهان داشتهاند
بر اساس جدول زیر، در سال 2000 نسبت جنسیتی زنان فعال اقتصادی به مردان در ایران، 0/190 بوده، در سال 2005 این نسبت به 0/262 رسیده که نشان از کاهش نابرابری جنسیتی در فعالیت اقتصادی دارد و در سال 2008، به 0/219 تنزل یافته است که افزایش نابرابری جنسیتی در فعالیت اقتصادی طی سالهای 2005 تا 2008 را نشان میدهد. این نسبت در سال 2011 با وجود ارتقا به 0/226 به نسبت جنسیتی سال 2005 هم نرسیده است و درواقع سطحنابرابریِ مشارکت اقتصادی در سال 2011 بیش از سال 2005 بوده است.
باتوجه به آمارهای بدست آمده در سال های 1335 تا 1394 درصد نرخ اشتغال جمعیت زنان ایران دست خوش تغییراتی بوده، که می توان دلیل آن را در تحولات دینی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی که در دهه های اخیر در کشور رخ داده است جویا شد. ناگفته نماند با تلاش هایی که از سوی دولت و سازما نهای ذ یربط به عمل آمده، از سال 1365 تاکنون میزان فعالیت زنان در ایران رو به افزایش بوده است. عواملی از قبیل کاهشبُعد خانوار، بالارفتن هزینه ی سرانه خانوار، بالا رفتن سن ازدواج، گرایش مشارکت اجتماعی بیشتر زنان بر میزان مشارکت اقتصادی زنان در سال های اخیر تأثیر داشته است.
اهمیت بررسی این موضوع زمانی آشکار میشود که بدانیم در صورت ادامه این روند، در آینده با سردرگمی بسیاری از زنان برای رویارویی با بازار کار مواجه خواهیم شد. بر این اساس، مقاله حاضر قصد دارد به بررسی عوامل نوسانات اشتغال زنان ایران در دهه های اخیر بپردازد و به این دو سوال پاسخ دهد که ابتدا نوسان اشتغال زنان ایران چه نقشی در بازار کار ایران و توسعه یا پسرفت آن در دهه های اخیر داشته است؟ و سپس این سوال حائز اهمیت است که آیا زنانی که وارد این مقوله مهم می گردند واقعا به آن نیاز مالی دارند یا خیر؟
