بخشی از مقاله
چکیده
توجه به منابع آبی گسترده و ذخایر متنوع آبزیان در ایران، توجه به این ماده غذایی با ارزش، اهمیت و ضرورت فوقالعادهای دارد. در این راستا، پژوهش حاضر با هدف کلی بررسی عوامل مؤثر بر توسعه بازار انواع آبزیان و محصولات فرآوری شده در شهرستان ایلام انجام شد. جامعه آماری این پژوهش، شامل تمام کارشناسان و آبزیپروران شهرستان ایلام بودند - N=101 - که با استفاده از روش سرشماری پرسشنامه پژوهش در بین آنها توزیع شد. ابزار اصلی پژوهش برای جمعآوری دادهها و اطلاعات، پرسشنامه محقق ساختهای بود که روایی آن توسط پانل متخصصان و پایایی آن با محاسبه ضریب آلفای کرونباخ مورد قبول واقع شد.
تجزیه و تحلیل دادهها در دو بخش آمار توصیفی و استنباطی با استفاده از نرمافزار SPSS نسخه 21 انجام شد. بر اساس نتایج حاصل از تحلیل عاملی اکتشافی عوامل مؤثر بر توسعه بازار انواع آبزیان و محصولات فرآوری شده از دیدگاه افراد مورد مطالعه در پنج دسته؛ -1 فیزیکی- مزرعهای، -2 مدیریتی، -3 اقتصادی، -4 آموزشی و -5 اجتماعی طبقهبندی شدند. علاوه بر این، براساس نتایج حاصل از پژوهش مهمترین راهکارهای توسعه بازار انواع آبزیان و محصولات فرآوری شده از دیدگاه افراد مورد مطالعه؛ »متنوع نمودن محصولات آبزیان«، »فیله کردن محصولات آبزیان« و »منجمد کردن محصولات دریایی« بودند. نتایج این مطالعه دستاوردهای مناسبی را برای کمک به سیاستگذاران و برنامهریزان مربوطه برای توسعه بازار انواع آبزیان و محصولات فرآوری شده در پی دارد.
واژگان کلیدی: آبزیان، توسعه بازار ، محصولات فرآوری شده، آبزیپروران، شهرستان ایلام.
مقدمه
سلامتی و مصرف ماهی با یکدیگر گره خوردهاند و امروزه مصرف ماهی به شکل فزایندهای در سلامتی جامعه مورد توجه قرار گرفته است - کاسول، . - 2006 نتایج بررسیها حاکی از آن است که مصرف ماهی به ویژه انواع چرب آن، برای سیستم عروقی قلب و بیماریهای قلبی مفید است - روزن و دیگران،. - 2006 در جامعه ایرانی در کنار افزایش مرگ و میر ناشی از بیماریهای قلبی که عمدتا ًبه واسطه چاقی است - هریسون، 2005 - ، ناامنی غذایی به علت سوء تغذیه نیز وجود دارد. دلیل این امر آن است که مصرف انرژی و پروتئین حیوانی در سبد غذایی خانوار کمتر از میزان استاندارد آن است - اکبری، . - 1384 به دلیل فواید غذایی فراوانی که آبزیان دارند، بسیاری از کشورها به منظور افزایش فرآوردههای آبزیان در سبد غذایی مردم برنامهریزی کردهاند.
متأسفانه علیرغم مزیتهای فراوانی که برای آبزیان ذکر گردید، سهم مصرف آبزیان و فرآوردههای شیلاتی در سبد غذایی خانوار ایرانی در مقایسه با سایر گوشتها پایین است. در تأیید این مدعا، آمارها حاکی از آن است که میانگین سرانه مصرف ماهی در دنیا 16 کیلوگرم میباشد که این میزان در ایران تنها 6 کیلوگرم گزارش شده است. بررسیها نشان داد که در زمینه عوامل مؤثر بر توسعه بازار انواع آبزیان و محصولات فراوری شده پژوهشی انجام نشده، لذا در ادامه، به مطالعاتی که به صورت پراکنده انجام شده و به نوعی میتوانند به موضوع این پژوهش مرتبط باشند، اشاره شده است.نتایج پژوهش عقیلی و همکاران - - 1389 نشان داد که سرانه مصرف آبزیان برای هر فرد گرگانی 9/12 کیلوگرم و اولویت خانوارهای گرگانی در خرید فرآوردههای شیلاتی به کیفیت و تازگی، قیمت و بهداشتی بودن مکان توزیع وابسته است.
فقط 39/5 درصد خانوارهای گرگانی به خرید ماهیان بستهبندی شده تمایل نشان دادند و عدم اطمینان به تازگی، بهداشتی بودن، داشتن وقت کافی و بالا بودن قیمت ماهی بستهبندی شده از دلایل عدم تمایل به استفاده از اینگونه ماهیان عنوان شد. نتایج مطالعه فوق حاکی از آن بود که اکثر پاسخگویان ترجیح میدهند برای خرید ماهی و میگوی بستهبندی به نمایندگی شیلات مراجعه کنند که ضرورت برنامهریزی برای ایجاد و نظارت بر چنین فروشگاههایی را بیش از پیش نمایان میسازد.یوسفی و شریعتی - 1388 - در مطالعات خود نشان دادند که نظام اقتصادی و فرهنگی مصرف، دو ساختار عمده اجتماعی هستند که از طریق تحریک تقاضا، مصرف ماهی را تحت تأثیر قرار میدهند.
نتایج پژوهش دهدشتی شاهرخ و صید زاده - - 1385، نشان داد که به کارگیری عناصر ترکیب بازاریابی شامل محصول، قیمت، توزیع و فعالیتهای تشویقی و شاخصهای تعریفکننده مربوط به این متغیرهای توضیحی، بر بازارپذیری بیشتر ماهی پرورشی و در نتیجه بهبود مصرف سرانه این محصول در شهر ایلام مؤثر است. همچنین نتایج مطالعات آنان بیانگر وجود تفاوت معنادار بین میزان اثرگذاری شاخصهای تعریفکننده مربوط به متغیرهای توضیحی محصول و فعالیتهای تشویقی بر بازارپذیری ماهی پرورشی بود، اما بین میزان اثرگذاری شاخصهای تعریف کننده متغیر توضیحی توزیع بر بازارپذیری ماهی پرورشی تفاوت معنیداری وجود نداشت.
نتایج بدست آمده از پژوهش مختاری آبکناری و همکاران - 1384 - در زمینه " نیازهای آموزشی شیلات نسبت به آبزی پروری پایدار بر حسب اولویت آموزش" نشان داد که مدیریت آبزی پروری پایدار، مدیریت عوامل بیوتکنیکی مؤثر بر پایداری و کنترل و مدیریت صحیح بر بیماریهای آبزیان از مهمترین نیازهای آموزشی شیلات به شمار میرود.لیو - 2006 - در" بررسی رفتار مصرف صدف خوراکی در استرالیا"، شش متغیر را در انتخاب و خرید صدف های خوراکی مؤثر دانست که این متغیرها عبارتند از: کیفیت، سالم بودن، بر چسب یا مارک تجاری، معرفی کالا، خصوصیات روانشناختی، ارزشهای مرجع در بسته بندی و قیمت کالا.
درمطالعه ای که به منظور تعیین نقش حساس دولت در تداوم فعالیتهای آبزیپروری در مقابل مقاومتهای خارجی در آمریکا انجام گرفته بود، مشخص شد که صنعت آبزیپروری زمانی سالم به نظر میرسد که عوامل اقتصادی، سیاستهای قانونی، همکاری بین بخش دولتی و خصوصی، سیاست های صادرات و واردات و حفظ منافع مصرف کنندگان در جایگاه واقعی خودشان باشند. پایداری مطرح شده در شرایط برنامه ریزی مناسب در زمینه مدیریت منابع طبیعی و در تولیدات حیوانی در آب و خاک به معنای استفاده کمتر از انرژی، بازیافت مواد خام مصرفی، کاهش و جایگزینی نهادههای مواد خام و نظایر آنهاست - شاه ولی، . - 1379
در این میان، استان ایلام دارای مزیتهای فراوانی برای فعالیتهای آبزیپروری میباشد؛ چون هم دارای منابع مورد نیاز تولید آبزیان است و هم به خاطر مرزی بودن شرایط بسیار مساعدی برای صادرات فراوردههای شیلاتی دارد. علیرغم اینکه فعالیت کشاورزی مهمترین فعالیت روستاییان شهرستان ایلام میباشد، اما در سالهای اخیر با افزیش رشد جمعیت و کاهش سرانه زمین زراعی، پایین بودن محصولات کشاورزی، بالا بودن هزینه تولید، بالا بودن ضایعات، عدم بازاریابی مناسب، بیکاری فصلی و پنهان و کاهش درآمد در این بخش، کشاورزی را با مشکلات و چالشهایی روبه رو کرده است. یکی از استراتژیهایی که میتواند به حل مشکلات مذکور کمک کند، آبزیپروری و فرآوری محصولات آن در منطقه میباشد.
راهبرد فرآوری محصولات آبزیان با توجه به مشکلات پیشبینی شده از یک سو و وجود مواد آبزیپروری از سوی دیگر میتواند مهمترین راهبرد در جهت توسعه پایدار روستایی در منطقه باشد، زیرا نبود فرآوری محصولات، مشکلات بسیاری از جمله افزایش ضایعات، پایین بودن قیمت محصولات و ضعف بازاریابی را در منطقه ایجاد کرده است. به علت عدم ثبات بازار، کشاورزان محصولات تولیدی خود را تا زمان معین انبار میکنند و در این مدت، ضایعات محصولات افزایش پیدا میکند. از طرفی با گذر از کشاورزی سنتی به کشاورزی تجاری، نیاز به نیروی انسانی در بخش کشاورزی کمتر میشود. این مازاد نیروی انسانی بهطور عمده بیکار بوده و در نتیجه به سوی شهرها مهاجرت میکنند. با تأسیس صنایع فراوری محصولات آبزیپروری میتوان ضمن حل مشکلات بخش کشاورزی با ایجاد اشتغال باعث افزایش درآمد روستاییان منطقه شد، لذا پژوهش حاضر نیز در همین راستا و با هدف بررسی عوامل مؤثر بر توسعه بازار آبزیان و محصولات فرآوری شده در شهرستان ایلام انجام شده است.
روش تحقیق:
پژوهش حاضر به لحاظ پارادایم، کمی، بر اساس هدف، کاربردی و جزء تحقیقات توصیفی همبستگی به شمار میرود. جامعه آماری پژوهش، شامل تمام آبزیپروران و کارشناسان آبزیپروری در شهرستان ایلام بود - N=101 - که با توجه به تعداد اندک جامعه آماری، از روش نمونهگیری به صورت سرشماری انجام گردید. ابزار گردآوری داده ها، پرسشنامه محقق ساختهای بود که از سه قسمت؛ ویژگیهای فردی، عوامل مؤثر بر توسعه انواع آبزیان و راهکارهای توسعه بازار انواع آبزیان تشکیل شده بود. روایی پرسشنامه را اعضای هیئت علمی گروه ترویج و توسعه روستایی دانشگاه آزاد اسلامی ایلام بررسی کردند و در نهایت بر اساس نظرات این گروه متخصص، پرسشنامه نهایی تنظیم گردید. در این پژوهش، قابلیت اعتماد - پایایی - بخشهای مختلف پرسشنامه از طریق ضریب آلفای کرونباخ در مرحله پیش آزمون با 30 نفر از آبزی پروران و کارشناسان در داخل جامعه آماری پژوهش به ترتیب برای عوامل مؤثر بر توسعه بازار انواع آبزیان و بخش راهکارهای توسعه بازار انواع آبزیان برابر با 0/83 و 0/79 تعیین شد. در این پژوهش اطلاعات بهدست آمده از پرسشنامه در دو بخش آمار توصیفی و استنباطی با استفاده ازنرمافزار SPSS نسخه21، مورد پردازش و تحلیل قرار گرفتند.
یافتهها و بحث
نتایج پژوهش نشان داد که میانگین سن کارشناسان و آبزیپروران مورد مطالعه 38/40 سال با انحراف معیار 7/44 سال بود و آنها در دامنه سنی 24 تا 59 سال قرار داشتند. همچنین یافتههای حاصل از پژوهش نشان داد که 84 درصد از کارشناسان و آبزیپروران شهرستان ایلام مرد و تنها 16 درصد از آنها را زنان تشکیل میدادند. بررسیها نشان داد که سطح تحصیلات اکثر کارشناسان و آبزیپروران شهرستان ایلام لیسانس و تنها کمتر از 10 نفر از آنها داری سطح تحصیلات دیپلم و پایینتر بودند. همچنین73/6 درصد از کارشناسان و آبزیپروران شهرستان ایلام دارای رشته تحصیلی مرتبط با شغل خود بودند و تنها 26/4 درصد از آنها فارغالتحصیل رشته تحصیلی مرتبط با شغل خود نبودند. یافتههای پژوهش حاکی از آن بود که از میان افراد مورد مطالعه، 70/3 - 64 درصد - نفر کارشناس آبزیپروری و 27 29/7 - درصد - نفر از آنها آبزیپرور بودند.
همچنین نتایج پژوهش نشان داد که میانگین سابقه کار کارشناسان و آبزیپروران شهرستان ایلام، 13/04 سال با انحراف معیار 8/24 سال بود و سابقه کار آنها در دامنه 1 تا 30 سال قرار داشت.به منظور شناسایی عوامل مؤثر بر توسعه بازار انواع آبزیان و محصولات فرآوری شده از تحلیل عاملی اکتشافی - EFA - استفاده شد. نتایج حاصل از این قسمت در جداول - 1 - و - 2 - ارائه شده است.جهت تعیین مناسب بودن دادهها برای تحلیل عاملی اکتشافی از ضریب KMO و آزمون بارتلت استفاده شد. مقدار KMO برابر 0/899 و مقدار آزمون بارتلت برابر - p= 0,000 - 3221/560 بود؛ بنابراین، دادهها برای انجام تحلیل عاملی اکتشافی مناسب بودند. براساس نتایج
