بخشی از مقاله
چکیده
فساد اداری از جمله معضلاتی است که به دلیل پیامدهای ناگوار آن در مسیر سلامت و پیشرفت یک کشور، همواره سعی شده با آن مبارزه شود. حکومتهای الهی نیز از این مبارزه مستثنی نبودند و نمونه بارز آن را در حکومت حضرت علی - ع - می توان یافت. با توجه به آنکه این پدیده در طول زمان انواع و اشکال متفاوتی به خود گرفته، باید ابتدا مصادیق این پدیده را شناختو ثانیاً عوامل مؤثر در پیدایش آن را کشف نمود و سپس در جهت ترسیم راهکارهای برونرفت از آن با توجه به هریک از عوامل شناساییشده، مبادرت ورزید.
بیتردید یکی از مهمترین منابع در تحقق این هدف، منابع دینی محسوب می-شود. در این مقاله سعی شده است تا بارزترین مصادیق فساد اداری و همچنین عوامل به وجود آورنده آن شناسایی و با نگاهی به سیره حضرت علی - ع - ، نحوه برخورد با فساد اداری تشریح شود. در پایان پژوهش، مدلی از تمامی عوامل و مصادیق فساد اداری ارائه شده است.
.1 مقدمه و بیان مساله
از آنجایی که فساد اداری امری پیچیده و بعضا پنهان است، بنابراین مبارزه و پیشگیری از آن نیازمند شناسایی مولفه ها و مصادیق آن، عوامل موثر در پیدایش آن و مدل سازی این عوامل در جهت تدوین برنامه ها و راهکارهای جامع و مستمر برای برون رفت از یکی از مهمترین موانع تحقق الگوی پیشرفت است. آمارها، حاکی از آن است که این پدیده جهان شمول، مانع از رشد و پیشرفت کشورها می شود و پیامدهای منفی متعددی را به همراه دارد. فساد اداری باعث تضعیف نظام اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی یک کشور می شود.
فساد اداری، اعتماد مردم را به دولت و حکومت تضعیف می کند و نگرش مردم را نسبت به حکومت منفی می سازد. همچنین مانع از برقراری عدالت اقتصادی در جامعه می شود. منابع مالی، به جای مصرف صحیح برای کل جامعه، در بخش هایی که تعداد کمی از افراد از آن بهره می برند مصرف می شود؛ پاسخگویی و خدمت رسانی در جامعه تضعیف می شود؛ به نیازهای جامعه پاسخ داده نخواهد شد؛ و این ها تنها بخشی از پیامدهای این پدیده است که در مجموع زمینه انحراف اخلاقی جامعه را فراهم می کند و مانع پیشرفت آن می شود.
به ویژه این مساله زمانی اهمیت بیشتری می یابد که جامعه و حکومت، اسلامی باشد و با توجه به آموزه های دینی، در جهت تحقق فرامین الهی و سعادت بشری گام بردارد. در زمان پیامبر - ص - و ائمه - ع - نیز مواردی از فساد اداری توسط برخی افراد وجود داشته است که از آن جمله میتوان به در نامه 20 حضرت علی - ع - به جانشین فرماندار بصره به اشاره کرد؛ که حضرت فرمود: "همانا به خدا سوگند میخورم، اگر به من گزارش کنند که در اموال عمومی خیانت کردی، کم یا زیاد، چنان بر تو سختگیرم که کم بهره شده، و در هزینه عمال، درمانده و سرگردان شوی".
از سوی دیگر، الگوسازی پیشرفت نخست مستلزم رفع موانع تحقق آن است، که بی شک یکی از مهمترین این موانع، پدیده فساد اداری است که گستره آن می تواند سطح خرد تا کلان را در بر گیرد. لذا این مقاله بدنبال آن است تا با استعانت از یکی از منابع ارزشمند دینی، یعنی سیره امام علی - ع - ، به ترسیم الگویی در شناسایی مصادیق و عوامل سبب ساز فساد اداری مبادرت ورزد تا گامی کوچک در جهت شناسایی راهکارهای برون رفت از این پدیده برداشته شود. در این مقاله عوامل بوجود آورنده فساد اداری در دو دسته خرد و کلان - درون سازمانی و بیرون سازمان - مورد بررسی قرار می گیرد و سپس این عوامل در قالب مدلی جامع ترسیم می شود تا با کمک آن، به مقابله با هریک از عوامل و مصادیق پرداخت.
.2 اهداف پژوهش
هدف کلی پژوهش، شناسایی مهمترین مصادیق فساد اداری و نیز بررسی عوامل موثر بر بروز آن با تمرکز بر نهج البلاغه است. از جمله اهداف جزئی پژوهشی عبارتند از:
1. شناسایی مهمترین عوامل فردی موثر بر فساد اداری
2. شناسایی مهمترین مولفه های ساختاری موثر بر فساد اداری
3. شناسایی مهمترین مولفه های اقتصادی موثر بر فساد اداری
4. شناسایی مهمترین مولفه های فرهنگی موثر بر فساد اداری
5. شناسایی مهمترین مولفه های سیاسی موثر بر فساد اداری
3. مبانی نظری و پیشینه پژوهش
واژه ی فساد از "فسد" به معنای جلوگیری از انجام افعال درست و سالم است. معادل لاتین آن "corruption" به معنای شکستن یا نقض کردن است. چیزی که نقض می شود، می تواند قوانین و مقررات اداری باشد. ارائه تعریفی واحد، کامل و جامع از اصطلاح "فساد اداری" کاری دشوار است، زیرا مصادیق آن را تنها در "نمود" های آن می توان یافت؛ و از طریق نشانه ها و عوارضش آن را شناخت - حسنی و شمس، 1391، . - 83-82 اگر چه تعاریف متعددی از فساد اداری ارائه شده است، اما وجه مشترک تمام این تعاریف آن است که در محیط فاسد، حقوق اجتماعی، اقتصادی و سیاسی افراد نادیده گرفته می شود یا حق مسلم فرد یا گروهی به آسانی پایمال و یا به ناحق به دیگری یا دیگران واگذار می شود - فرج پور، 1383، . - 9 در ادامه به برخی از تعاریفی که توسط اندیشمندان ارائه شده پرداخته می شود.
برخی فساد اداری را آن گروه از اقدامات کارمندان و مسئولین دولت می دانند که اولا به منافع عمومی لطمه بزنند و ثانیا هدف از انجام آن رساندن فایده به عمل کننده - کارمند اقدام کننده - یا به شخص ثالثی است که عاملی را برای انجام این اقدامات اجیر کرده است
به زعم محسنی 1392 - ، - 146 فساد اداری عبارت است از سوء استفاده از منافع عمومی به وسیله کارمندان. از سوی دیگر فساد اداری به رفتاری اطلاق میگردد که در آن فرد برای تحقق منافع خصوصی خود و دستیابی به رفاه بیشتر یا موقعیت بهتر خارج از چاچوب رسمی وظایف یک نقش دولتی عمل می کند
این مساله از دید نویسندگان خارجی نیز مورد بررسی قرار گرفت هاست. از دید حاسان2006 - 1، - 25، فساد اداری مجموعه رفتارهایی است که فرد از وظایف رسمی به خاطر کسب منافع شخصی یا کسب موقعیت خاص، دچار تخطی و انحراف می گردد. در واقع این کار تلاشی برای کسب منافع خصوصی به بهای از دست رفتن منافع عمومی با استفاده از قدرت دولتی است.
از نظر چرمچی1 و همکاران 2011 - ، - 180، فساد اداری عبارت است از سوء استفاده ی نهادینه شده شخصی از منافع عمومی به وسیله مستخدمان کشوری. طبق تعریف دیگری، فساد اداری عبارت است از سوءاستفاده از مقام یا مسئولیت عمومی در جهت نفع شخصی
با توجه به تعاریف متعددی که از فساد اداری ذکر شده می توان وجه مشترکی را بین این تعاریف یافت. اول آنکه فرد برای کسب منافع فردی از پست و هر موقعیت سازمانی خود سوء استفاده می کند. دوم آنکه فرد برای کسب منافع شخصی یا گروهی و خانوادگی خود اعمال و اقداماتی خارج از ضوابط و قوانین تعریف شده نظام اداری انجام می دهد.
.4 انواع فساد اداری
تاکنون تقسیم بندی های مختلفی از سوی نویسندگان برای فساد اداری ارائه شده و انواع مختلفی برای آن ذکر شده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می شود.
1. فساد اداری خرد3، که شامل مقادیر نسبتا کم وجه نقد، هدیه و یا رفتارهای سود جویانه از سوی سطوح پایین سلسله مراتب اداری است
2. فساد اداری بزرگ5، که اغلب شامل فساد در سطح سازمان ها، مؤسسات و نهاد های دولتی، نخبگان سیاسی و اداری می باشد. فساد اداری بزرگ همچنین در شکل همکاری سیاستمداران با نفوذ و ارشد جهت گسترش منابع برای حزب سیاسی شان نیز تجلی پیدا می کند. شکل دیگری از مصادیق فساد اداری بزرگ را می توان در فعالیت های رهبران شرکت های چند ملیتی بزرگ از طریق تحمیل هزینه های کلان بر منابع عمومی ملت ها مشاهده کرد
3. غارت:7 غارت بدست آوردن غیر قانونی پول یا کالا است. اغلب موارد غارت شامل معاملات ساختگی است که طی آن مقادیر زیادی پول توسط مقامات ارشد اداری غارت می گردد. اگر این معاملات به نتیجه برسد آنها قادرند که یک کشور را به سمت شوکهای کلان اقتصادی مانند کاهش ارز، تورمهای سنگین و مضمحل شدن بانک ها هدایت کنند
غارت تأثیرات مخربی برای هر نظام اجتماعی به همراه دارد که مهم ترین اثر منفی آن از بین رفتن سرمایه ملی هر کشور است. غارت موجب افزایش بدهی های دولتی، کاهش سرمایه گذاری، رشد اقتصادی و نهایتا به تقلیل رفتن توانایی های دولت در باز پرداخت بدهی های خارجی می گردد
هیدن هایمر، پژوهشگر علوم سیاسی، فساد اداری را در سه سطح "سیاه"، "خاکستری" و "سفید" طبقه بندی کرده است. فساد اداری سیاه از لحاظ اخلاقی توهین آمیز، غیر قانونی و نامشروع است و کاری است که از نظر توده ها و نخبگان سیاسی منفور است و عامل آن باید تنبیه گردد. برای مثال می توان از دریافت رشوه برای نادیده گرفتن استاندادردها و معیارهای ایمنی در احداث مسکن نام برد
