بخشی از مقاله
چکیده
محدودیت منابع از یکسو و عدم توزیع متوازن آنها از سوی دیگر، مدیریت مصرف و آیندهنگری در مورد آن را به یک ضرورت تبدیل کرده است. مصرفگرایی در بستر جامعه و فرهنگ شکل میگیرد و عوامل متعددی در شکلگیری آن دخیل-اند. مصرفگرایی پیامدهای اجتماعی، زیستمحیطی و اقتصادی قابل توجهی دارد که نقش آن را در پیشرفت یک جامعه متمایز میسازد.
این مقاله در نظر دارد، با استفاده از دو ابزار فرهنگی از جمله بازاریابی اجتماعی و مدیریت فرهنگی با رویکرد اسلامی در جهت تعدیل مصرفگرایی در جامعه ایران گام بردارد. با بکارگیری اصول بازاریابی اجتماعی برای ایجاد تغییرات رفتاری مطلوب در جامعه، تعادل بین اهداف سازمانها، مشتریان و جامعه و توجه به منافع آیندگان از یکسو و رویکرد فرهنگی اسلام بر رعایت حقوقاسلامی، اعتدال و میانهروی، از سوی دیگر، میتوان این پدیده فرهنگی را مدیریت کرد و مبنایی برای پیشرفت و توسعه پایدار ایران اسلامی بنا نهاد.
.1 مقدمه و بیان مسئله
مرکزیت یافتن مصرف در یک جامعه و تبدیل آن به یک فرهنگ، موجب عجین شدن مصرف در زندگی انسانهای آن جامعه میشود و به مرور، باعث میشود مصرف، نه برای رفع نیاز، بلکه با نیتهای دیگری همراه گردد. در چنین جامعهای، تمایل به کالاهای بیشتر که ضرورتی برای زندگی افراد ندارند و حتی ممکن است فرد توانایی دستیابی به آنها را نداشته باشد، به یک ارزش و هنجار اجتماعی مبدل میشود که به آن مصرفگرایی گویند
مصرفگرایی یعنی بدون نیاز واقعی، و با اهدافی از جمله خودنمایی، تفریح ناسالم و یا از روی چشموهمچشمی با دیگران، کالا یا خدمتی را مصرف کنیم. این پدیده پیامدهایی به دنبال دارد که به نوبه خود میتواند مانع دستیابی جامعه به اهداف و چشماندازهای خود و پیشرفت و توسعهی همهجانبه گردد. مصرفگرایی در عصر حاضر به یک پدیده بینالمللی تبدیل شدهاست که همه کشورهای جهان چه پیشرفته چه در حال توسعه با آن رو به رو هستند
دستیابی به پیشرفت لزوما با تولید بیشتر امکانپذیر نمیباشد، بلکه داشتن الگوی استفاده صحیح، عامل اصلی در پیشرفت و رشد جوامع میباشد
ضرورت حفظ امکانات و منابع موجود برای آیندگان و استفاده صحیح از آنها به علت کمبود منابع و احتمال اتمام آنها با توجه به مصرف بیرویه و زیادهخواهی نسل حاضر امری حیاتی محسوب میشود. متاسفانه مصرف زیاد که در اثر تولید انبوه در غرب رایج شد به تدریج به کشورهای در حال توسعه و جهان سوم ورود پیدا کرد و بدلیل خلاء فرهنگی غرب، تکیه بر مصرف، الگویی حیاتی برای بقا اقتصاد جوامع معرفی شد. متاسفانه جامعه امروز ایران برخلاف برخورداری از الگوی فرهنگی اسلامی و آموزههای ناب آن، در زمینه مصرف به سمت الگوها و مکاتب مادیگرا و غربی سوق پیدا کردهاست و در برخی موارد، از آنها سبقت گرفته است. این در حالی است که با مصرف بیرویه منابع و بی توجهی به نیاز نسلهای آتی، در آینده نهچندان دور با کمبود منابع روبهرو میشویم.
با توجه به اینکه مصرف در یک جامعه وابسته به فرهنگ و هنجارهای آن جامعه است - طارمی، 1390، - 3 میتوان با تبیین آموزههای فرهنگ اسلامی در این زمینه در جامعه در جهت افزایش مسئولیت اجتماعی و احترام به حقوق دیگران از یک سو و بکارگیری اصول بازاریابی اجتماعی برای تقویت این آموزهها از سوی دیگر، به تعدیل مصرف در جامعه پرداخت. از سوی دیگر، با توجه پیوند بین امور معیشتی و اقتصادی با مسائل فرهنگی، لازمه رشد و توسعه اقتصادی، حرکت فرهنگی در جهت حاکم نمودن ارزشهای اسلامی در جامعه میباشد - نقی پور، . - 1378 بنابراین برای رسیدن به مفهوم توسعه پایدار به این معنا که هم زندگی نسل حاضر و هم نسلهای آینده مورد توجه قراربگیرد، پیروی از الگوی مصرف صحیح لازم میباشد
عوامل موثر در بروز مصرفگرایی را میتوان مولفههای اقتصادی، تجاری، روانی و فرهنگی دانست، که به تبع آن پیامدهای زیست محیطی، سیاسی، اقتصادی و جامعهشناختی به همراه دارد. در این مقاله ضمن اشاره به مفهوم مصرفگرایی، مهمترین عوامل زمینه ساز آن تحلیل می شود و پس از تبیین پیامدهای آن در جامعه، به نقش فرهنگ دینی و بازاریابیاجتماعی در تعدیل مصرفگرایی و تاثیر آن در توسعه و پیشرفت ایران اسلامی پرداخته خواهد شد. به علاوه پرسشهای اصلی زیر که این پژوهش به دنبال پاسخ به آنهاست مورد بررسی قرار می گیرد.
1. مصرفگرایی چه معایب و پیامدهایی داشته و چه نقشی در ممانعت از پیشرفت و توسعه جامعه اسلامی ایران دارد؟
2. مهمترین عوامل زمینه ساز مصرف گرایی کدامند و هریک تا چه حدی در شکل گیری این فرهنگ در جامعه ایران نقش داشته اند؟
3. رویکرد مدیریت فرهنگی با استعانت از آموزههای اسلامی چه نقشی در تعدیل مصرفگرایی در جامعه دارد؟
4. بازاریابیاجتماعی چگونه می تواند با تعمیق و تقویت آموزههای اسلامی در فرهنگ اجتماعی در الگوی پایه پیشرفت نقش آفرینی نماید؟
.3 پیشینه پژوهش
گرچه تاکنون موضوعات مصرفگرایی، عوامل مصرفگرایی یا پیامدهای آن و نیز تحلیل مصرف از دیدگاه اسلام، بطور مستقل یا باهم مورد بررسی پژوهشگران چندی قرار گرفته است، اما وجه تمایز اصلی این پژوهش بر تجمیع این مباحث و تبیین نقش آن در الگوی پایه پیشرفت ایران اسلامی است. به علاوه در پژوهشهای پیشین، به نقش بازاریابی اجتماعی و رویکرد مدیریت فرهنگی از زاویه آموزههای اسلامی، کمتر پرداخته شده است. بهرحال پژوهشهای کم و بیش نزدیک به موضوع پژوهش در ادبیات یافت شد که به برخی از مهمترین آنها به ترتیب تاریخ اشاره می شود.
خانی جزنی - 1379 - در مقاله ای با عنوان "دیدگاه نظام سرمایه داری و اسلام نسبت به فلسفه بازاریابی اجتماعی" ضمن بررسی این دو مکتب به این نتیجه میرسد که نظام اقتصاد سرمایهداری، انسان مادی و رفاه او را محور اصلی قرار میدهد، که در نتیجه توجه به منافع کوتاه مدت انسانها، فرصتی برای رشد منافع بلندمدت اجتماعی باقی نمیگذارد.
علیخواه - 1386 - نیز در مقالهای با عنوان "پیامدهای سیاسی مصرف گرایی" با هدف پیوند مطالعات سیاسی و فرهنگی تلاش میکند که پیامدهای سیاسی مصرفگرایی را با تاکید به حمایت سیاسی مطرح نماید. وی استدلال میکند که گسترش مصرفگرایی در ایران باعث ایجاد احساس محرومیت نسبی شده که به دنبال آن کاهش حمایت سیاسی به وجود میآید؛ زیرا افراد منبع این محرومیت را عملکرد نظام سیاسی ارزیابی خواهند کرد.
سیدی نیا - 1388 - نیز در مقالهای با عنوان "مصرف و مصرف گرایی از منظر اسلام و جامعه شناختی اقتصادی" با استفاده از روش تحلیل محتوا و رویکرد جامعهشناختی، پس از تعریف مفهوم مصرفگرایی در جامعه به بررسی این موضوع از دیدگاه اسلام پرداخته است و در پایان به این نتیجه میرسد مصرف به خودی خود امری ناپسند محسوب نمیشود و اسلام به مصرف صحیح و دوری از اسراف و تبذیر می باشند تاکید کرده است.
محسنی زنوزی و جوهری سلماسی - 1391 - در مقاله "تبیین الگوی مصرف در اسلام" پس از تبیین مصرفگرایی در جامعه به این نتیجه می رسند که در حال حاضر بهره وری عوامل تولید در ایران اندک است، و این امر بیانگر اتلاف منابع میباشد. لذا برای دستیابی به الگوی مصرف پایدار، ضرورت توجه دولت و بخش خصوصی امری اجتناب ناپذیر است.
از دیگر مطالعات در این زمینه پژوهش جداری عالی و میرمعزی - 1391 - در مقاله ای با عنوان "مدل اسلامی اخلاق مصرفی" میباشد. وی مدل اخلاقی مصرف را که مورد نظر اسلام و تاکید قرآن، سنت و عقل میباشد را ارائه میکند و نتیجه می گیرد انسان اخلاقی ضمن استفاده کامل و بهینه از طبیعت به رشد روحی و معنوی دست پیدا میکند.
در نهایت، همایونیفر و دلدار - 1393 - در مقاله خود با عنوان "آیا فرهنگ مصرفی در ایران متناسب با الگوی مصرف اسلامی و شرایط کنونی اقتصاد ایران می باشد؟" به این نتیجه رسیده است که متاسفانه الگوی مصرف در ایران با فرهنگ اسلامی و توسعه پایدار هماهنگی ندارد و مانعی برای رشد و توسعه کنونی کشور ایجاد می کند. بنابراین الگوی کنونی مصرف در جامعه نیازمند اصلاح است.
.4 مصرف و مصرف گرایی
مصرف در لغت به معنای صرف کردن و خرج شدن میباشد - دهخدا، - 1341 و در اصطلاح عبارت است از "فرایندی که در آن ارزش استفاده کالا چه به صورت تبدیل آن در فرایند تولید - مصرف تولید - و چه به صورت استفاده ساده آن هنگام مالکیت برای ارضای نیاز - مصرف نهایی - از بین می رود" - رزاقی، . - 1374 از دید دیگر مصرف یعنی: "اتلاف ثروت به منظور ارضای یک نیاز
در تعاریف اقتصاددانان، از مصرف صرفا به عنوان یک مفهوم اقتصادی به آن توجه شده ولی مصرف دارای محدوده گستردهتری است و به مباحث فرهنگی و جامعهشناختی نیز مربوط میشود و امروزه بهعنوان وسیلهای برای نمایش هویت و شخصیت نیز به کار می رود
واژه "مصرفگرایی" دلالت بر نقش جدید مصرف در جامعه امروز دارد و دیگر صرفا مفهوم اقتصادی نیست، بلکه به سبک زندگی افراد نیز مربوط میشود و بیش از یک فعالیت اقتصادی، یک الگوی زیستی است
مصرفگرایی نقطه مقابل اعتدال و میانهروی میباشد و به هر نوع مصرف بیش از حد منابع اشاره دارد. استیرنز - 2001 - 2 معتقد است "مصرفگرایی برای توصیف جوامعی به کار میرود که محور اصلی اهدافشان را دستیابی به کالاهایی بنا نهادهاند
