بخشی از مقاله
چکیده
در جامعه امروزی تقریبا تمام افراد به نحوی با این مفهوم ماهیت ریسک آشنایی دارند و اذعان می کنند که کلیه شئونات زندگی با ریسک مواجه است. ریسک در عرف عبارت است از خطری که به علت عدم اطمینان در مورد وقوع حادثه ای در آینده پیش می اید و هر چه قدر این عدم اطمینان بیشتر باشد اصطلاحا گفته می شود، ریسک زیاد تر است. در دوران آشفته کنونی، مدیریت سازمانی ریسک برای به وجود آوردن تجارتی ارتجاعی مورد نیاز است. این برای تجارت چارچوبی ایجاد می کند تا موقعیت کلی اش را نسبت به ریسک تعیین کند و تصمیمات استراتژیک به موقع و با آگاهی کافی اتخاذ کند.
عدم اطمینان محیطی و شدت رقابت سازمانها و مدیران، آنها را با چالشهای متعدد مواجه ساخته است. برای مدیریت مؤثر این چالشها، رویکردهای نوین مدیریت و شایستگیهای خاص طرح و توصیه شده است . شناسایی و مدیریت ریسک یکی از رویکردهای جدید است که برای تقویت و ارتقای اثربخشی سازمانها مورد استفاده قرار می گیرد. در چنین محیطهای پیچیده ای سازمانها نیازمند مدیرانی هستند که این پیچیدگیهای ذاتی را در زمان تصمیم گیریهای مهم آنها لحاظ و تفکیک کنند.
مدیریت ریسک مؤثر که بر مبنای یک اصول مفهومی معتبر قرار دارد، بخش مهمی از این فرایند تصمیم گیری را تشکیل می دهد. این مقاله تلاش دارد با بیان نقش ریسک سازمانی، به بررسی تاثیر این پدیده از روی تحقیقات انجام گرفته در سال های اخیر بپردازد. در نتیجه ریسک، نه تنها بر سازمان تاثیرگذار است بلکه الگوی فکری سازمان را دگرگون و باعث موفقیت سازمانها را نیز ایجاد می کند.
مقدمه
امروزه سازمان ها در محیط پیچیده و متغیری فعالیت می کنند در این شرایط شرکت ها برای دستیابی به اهداف خود و کاهش اثر نامطلوب نوسانات، برای مدیریت ریسک هایی که با آن مواجهند، اهمیت زیادی قائل هستند. ماهیت کسب و کار خدمات مالی، پذیرش ریسک است و بدون پذیرش ریسک قادر به سودآوری و رشد نیستند.
با توجه به ماهیت کسب و کار خدمات مالی، مدیریت ریسک برای این نوع شرکت ها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در واقع، این موسسات باید ریسک هایی را که می پذیرند، مدیریت کنند
ریسک
ریسک یعنی احتمال متحمل شدن زیان .این تعریف شامل دو جنبه اصلی از ریسک است: مقدار زیان می بایست ممکن باشد؛ عدم اطمینان در رابطه با آن زیان نیز میبایست وجود داشته باشد. در اکثر تعاریفی که از ریسک شده است، بهصورت روشن به دو جنبه آن، یعنی زیان و عدم اطمینان، اشاره شده است. ولی سومین جنبه ی آن، یعنی انتخاب، که منظور از انتخاب، چگونگی توجه نمودن به آن است. این سه شرط، پایه های اساسی ریسک و مبنایی برای بررسی عمیق"تر آن هستند. همچنین، ریسک می تواند دارای دو نوع تقسیم فرعی دیگر باشد: ریسک سوداگرانه؛ ریسک خطرناک.
ریسک دارای عناصر مختلفی نیز می باشد. تمامی اشکال ریسک، چه آنها بهعنوان ریسک سوداگرانه طبقه بندی شده باشند، چه بهعنوان ریسک خطرناک، شامل عناصر مشترکی هستند که شامل چهار عنصر است: محتوا؛ فعالیت؛ شرایط؛ پیامدها . محتوا یعنی زمینه، وضعیت، یا محیطی که ریسک در آن منظور شده و مشخص کننده فعالیتها و شرایط مرتبط با آن وضعیت است. عنصر فعالیت یعنی عمل یا اتفاقی که باعث ریسک می شود. فعالیت، عنصر فعال ریسک است و می بایست با یک یا چندین شرط ویژه برای ظهور ریسک ترکیب شود. تمامی اشکال ریسک با یک فعالیت بهوجود می آیند؛ بدون فعالیت، امکان ریسک وجود ندارد.
پیامدها، به عنوان آخرین عنصر ریسک، نتایج یا اثرات بالقوه یک فعالیت در ترکیب با یک شرط یا شرایط خاص است - منبع پیشین - . در جامعه امروز تقریباً تمام افراد به نحوی با این مفهوم آشنایی دارند و اذعان می کنند که زندگی با ریسک همراه است. ریسک در زبان عرف عبارت است از خطری که به علت عدم اطمینان در مورد وقوع حادثه ای در آینده پیش می آید و هر چه میزان این عدم اطمینان بیشتر باشد، اصطلاحاً گفته می شود ریسک زیادتر است. فرهنگ وبستر، ریسک را در معرض خطر قرار گرفتن تعریف کرده است.
فرهنگ لغات سرمایه گذاری نیز ریسک را زبان بالقوه سرمایه گذاری که قابل محاسبه است، می داند. گالیتز1، ریسک را نوسانات در هرگونه عایدی می داند. تعریف مذکور این مطلب را روشن می کند که تغییرات احتمالی آینده برای یک شاخص خاص، چه مثبت و چه منفی ما را با ریسک مواج می سازد. بنابراین، امکان دارد تغییرات موجب انتفاع یا زیان شود. اولین بار، هری مارکویتز2 براسسا تعاریف کمی ارائه شده، انحراف معیار چند دوره ای را به عنوان شاخص عددی3 برای ریسک معرفی کرد.
دیدگاه دیگری نیز در خصوص ریسک وجود دارد که تنها به جنبه منفی نوسانات توجه دارد. هیوب4 ریسک را احمتال کاهش درآمد یا از دست دادن سرمایه تعریف می کند. بنابراین، برای تعریف ریسک می توان دو دیدگاه را ارائه کرد: دیدگاه اول: ریسک به عنوان هرگونه نوسانات احتمالی در بازدهی اقتصادی در آینده؛ دیدگاه دوم: ریسک به عنوان نوسانات احتمالی منفی در بازدهی اقتصادی در آینده
ریسک در فرهنگ مدیریت به معنی احتمال عدم قطعیت در رابطه با نتایج تصمیم است - لی5، . - 2008 اگرچه محوریت مباحث مدیریت ریسک تا دهه 1960،عمدتاً روی نحوه کنترل هزینه بوده است لیکن در حال حاضر پژوهش های گسترده ای در ابعاد گوناگون آن صورت می گیرد
مفروضه های فرصت طلبی7 و عقلانیت محدود8، دو مفروضه ای از تئوری هزینه مبادلات - ویلیامسون9، - 1975 هستند که بسیاری از وجوه ریسک را تبیین می کنند. براساس مفروضه فرصت طلبی، اعضای رابطه برای حداکثرسازی منافع خود تلاش می کنند
فرصت طلبی نیز می تواند موجب عدم پایبندی به رابطه و در نتیجه ریسک رابطه ای برای طرف مقابل شود. ریسک احتمال واقعی و حقیقی خسارت است در حالی که ریسک ادراک شده، یک ارزیابی موضوعی است که یک فرد با توجه به احتمال خسارت به واسطه یک تصمیم یا یک اقدام حس می کند و می تواند واقعی نباشد - لی، . - 2008 به عبارت دیگر، درو اقع این ریسک ادراک شده است - نه خود ریسک - که روی ارزیابی گزینه ها و تصمیم گیری ها در مدیریت روابط تاثیرگذار است
انواع ریسک
ریسک در لغت به مفهوم امکان یا احتمال تحقق نیافتن انتظارات، بروز خطر یا روبرو شدن با خطر، صدمه دیدن، کاهش درآمد و زیان دیدن می باشد. مهمترین انواع ریسک نیز عبارتند از ریسک اعتباری10، ریسک بازار11، ریسک نقدینگی12 و ریسک عملیاتی13،که ذیلاً به طور اجمال مورد بحث قرار می گیرند.
- 1 ریسک اعتباری: احتمال عدم برکشت اصل و فرع تسهیلات اعطا شده را ریسک اعتباری می نامند که معمولاً به علت تنزیل وضعیت مالی و یا ورکستگی دریافت کننده تهسیلات روی می دهد. ریسک اعتباری در شرایط حاضر نیز - همانند گذشته - عمده ترین سهم را در ناکامی و ورشکستگی بانک ها بر عهده دارد. بدین ترتیب، نظارت و کنترل بر این ریسک از اهمیت بسیار ویژه ای برخوردار می باشد؛
- 2 ریسک بازار: خطا در پیش بینی نرخ های مختلف در بازار از قبیل نرخ تورم، بهره و ارز را ریسک بازار می نامند. مدیریت ریسک بازار از طریق ابزارهای مشتقه مالی که شامل معاملات آتی ، سلف، اختیار و سوآپ می باشد، تا حدودی قابل انجام است؛
- 3 ریسک نقدینگی: احتمال عدم توانایی بانک برای اعطای تسهیلات و یا پرداخت به موقع دیون - سپرده ها - را ریسک نقدینگی می نامند. اشاره می نماید که عدم هماهنگی بین سررسید پرداخت ها - سپرده ها - و دریافت ها - تسهیلات - موجب بروز ریسک نقدینگی می شود که آن ر ریسک واسطه گری نیز می نامند؛
- 4 ریسک عملیاتی: احتمال ایجاد مشکل در عملیات و فعالیت های بانک - مانند ایجاد نقص در سیستم های کامپیوتری، سوءاستفاده و تقلب در اسناد بانکی، سرقت و اختلاس، اختلال در تسویه حساب ها، خطاهای عمدی و غیرعمدی انسانی - را ریسک عملیاتی می نامند
وظایف مدیریت ریسک را می توان به چهار بخش تقسیم کرد که هر یک توالی منطقی دارند و در پی هم می آیند: - 1 شناسایی ریسک -2 تحلیل ریسک -3 کنترل ریسک -4 تامین مالی ریسک
ریسک ها را از نظر عوامل به وجود آورنده شان می توان به دو گروه مجزا تقسیم کرد: الف - ریسک های پویا: که پیامد تغییرات اقتصادی، اجتماعی، تکنولوژیکی، محیطی و سیاسی هستند. شرطی هستند و نتیجه آنها یکی از دو حالت زیان یا سود است . با درجه منظمی به وقوع نمی پیوندند و کمتر قابل پیش بینی هستند، بیمه پذیر نیستند - و در صورت بیمه شدن، خرید بیمه پرهزینه است - بنیادی هستند یعنی از لحاظ فاعل، منشا خاصی ندارند و از لحاظ نتایج بخش عظیمی از جامعه را تحت تاثیر قرار می دهند. ب - ریسک های ایستا: که کاملاً مستقل از عوامل اقتصادی، اجتماعی، تکنولوژیکی، محیطی و سیاسی هستند. خالص یا حقیقی هستند و در صورت وقوع، صرفاً زیان می رسانند. بیمه پذیرند. عموماً به دنبال قاعده ای مشخص اتفاق می افتند، لذا قابل پیش بینی هستند. خاص هستند. از لحاظ منشا فاعل مشخصی دارند و نتایج بروز این ریسک ها کل جامعه را تحت تاثیر قرار نمی دهند.
فراگرد تصمیم گیری در مدیریت ریسک به چهار مرحله تقسیم می شود:
شناسایی ریسک:شناسایی منابعی که می توانند منشا پیدایش خسارت ها شوند و پی بردن به انواع چنین خسارت هایی نخستین و مهمترین گام در برنامه هاست.
تجزیه و تحلیل ریسک: پس از آن که ریسک های موسسه شناسایی شد گام بعدی تعیین میزان تکثیر وقوع هر یک از انواع خسارت ها از چه احتمال وقوع امر مستلزم آن است که مشخص شود هر یک از خسارت ها از چه احتمال وقوع برخوردار است و در صورت وقوع، تهدید آنها در قالب میزان ریالی خسارت تا چه حد جدی خواهد بود.
انتخاب بهترین شیوه و اجرای آن: پس از گردآوری اطلاعات کافی در مورد خصوصیات ریسک هایی که موسسه را تهدید کی کنند، از تکنیک های متنوعی برای مقابله با آثار زیان بار آنها می توان کمک گرفت. تکنیک های موردنظر معمولاً به دو گروه کلی کنترل ریسک و تامین مالی ریسک تقسیم می شوند.
نظارت بر بهبود برنامه مدیریت ریسک: نظارت بر نتایج حاصل از کاربرد تکنیک برگزیده مدیریت ریسک، کنترل موردنیاز برای تعیین صحت انتخاب اولیه تکنیک تامین مالی و کنترل ریسک را فراهم می آورد و در صورت صحیح بودن انتخاب، معین می کند که آیا شرایط جدید - مانند تغییر در موارد زیان موسسه یا هزینه های نسبی بیمه گر و دیگر موارد مدیریت ریسک - ، تغییر در ترکیب کنترل و تامین مالی ریسک و نحوه هدایت برنامه مدیریت ریسک را انتخاب می کند یا خیر - منبع پیشین - .
هر ریسکی بهطور طبیعی این وظایف را بهطور متوالی طی میکند، ولی فعالیتها بهصورت پیوسته، همزمانمثلاً - ریسکهایی پیگیری می شوند در حالیکه به موازاتش ریسکهای جدیدی شناسایی و تحلیل می شوند - ، و تکراریمثلاً - برنامه کاهنده ای برای یک ریسک ممکن است برای ریسک دیگری مفید باشد - در سرتا سر چرخه حیات یک مأموریت اتفاق می افتند:
شناسایی: جستجو و مکان یابی ریسک ها، قبل از مشکل ساز شدن آنها؛ تحلیل: تبدیل داده های ریسک به اطلاعات تصمیم گیری. ارزیابی میزان اثر، احتمال وقوع ومحدوده زمانی ریسکها و طبقه بندی و اولویت بندی ریسکها؛ برنامه ریزی: ترجمه اطلاعات ریسک به تصمیم ها و فعالیتها - هم حال و هم آینده - و به کارگیری آن فعالیتها؛ پیگیری: بررسی شاخصهای ریسک و فعالیتهای کاهنده؛ کنترل: اصلاح انحرافات نسبت به برنامه های کاهنده ریسک؛ ارتباطات: اطلاعات و بازخورهای بیرونی و درونی از فعالیتهای ریسک، ریسکهای موجود و ریسکهای پدید آمده فراهم میسازد
وقتی که ریسکها شناسایی و ارزیابی شدند، تمامی تکنیک های اداره ریسک در یک یا چند طبقه از چهار طبقه اصلی قرار می گیرند: انتقال؛ اجتناب؛ کاهش - یا تسکین - ؛ پذیرش - یا نگهداری - . استفاده مطلوب از این استراتژیها شاید امکان پذیر نباشد. بعضی از آنها ممکن است مستلزم بده بستانهایی باشد که برای فرد یا سازمانی که در زمینه مدیریت ریسک تصمیم گیری می کند، قابل قبول نباشد
با توجه به تغییرات مداوم در عوامل محیطی و سیستم های اقتصادی، هر روز ریسک های متفاوتی بر ساختار مالی موسسات مختلف اثر می گذارند. موسسات مختلف از جمله نهادهای مالی و حتی دولت ها با توجه به حوزه عملکرد خود، با ریسک ای خاصی مواجه می شوند.
ریسک نرخ ارز: 15 ریسک نرخ ارز به واسطه تغییر در نرخ ارز به وجود می آید. کلیه شرکت هایی که در خارج از مرزهای سیاسی با کشورهای دارای واحد پولی متفاوت ارتباط معاملاتی دارند، در معرض ریسک نرخ ارز قرار دارند. ؛
ریسک نرخ سود:16 نرخ سود و تغییرات آن در اقتصاد کنونی یکی از عوامل مهم ریسک مالی محسوب می شود. در صورتی که سازمان ها برخی از دارایی های خودرا به صورت دارایی های مالی نگهداری کنند، با این ریسک مواجه خواهند شد. ؛
ریسک اعتباری:17 ریسک اعتباری هنگامی رخ می دهد که وام گیرنده به علت عدم توان یا تمایل، به تعهدات خود در مقابل وام دهنده و در تاریخ سررسید عمل کنند. ؛
مدیریت ریسک اعتباری: طی سال های گذشته، مدیریت ریسک اعتباری در جهت دادن به پردازش های امور اعتباری و در برگیری نقاط قوت و ابتکار در تعیین نقاط کنترلی در مسیر جابجایی اعتبار، با به حداکثر رساندن پاسخگویی به خواسته مشتریان و افزایش سود و سرمایه فعالیت های تحت کنترل خود بسیار موفق عمل کرده است؛
ریسک نقدینگی:18ریسک نقدینگی، ریسک فقدان وجه نقد برای بازپرداخت تعهدات است. معمولاً، شرکت ها زمانی که به علل مختلفی نتوانند محصولات خود را به فروش رسانند یانتوانند وجوه نقد ناشی از فروش را دریافت کنند و یا اینکه هزینه ای آنها افزایش بی رویه داشته باشد و در نهایت کارایی مجموعه کاهش یابد، با مشکل نقدینگی مواجه می شوند.ریسک نقدینگی دو حالتت مختلف دارد.
