بخشی از مقاله
چکیده
از آنجا که خلاقیت و نوآوری در دنیای امروز از اهمیت ویژهای برخوردار است یکی از مهمترین وظایف مدارس این است که به بررسی و شناسایی عوامل مختلف آموزشی که بر رشد و خلاقیت دانشآموزان و در نهایت ایجاد انگیزه برای موفقیت و پیشرفت تحصیلی موثر خواهد بود بپردازند بهگونهای که زمینه رشد و پیشرفت در دانشآموزان فراهم گردد. در میان الگوها و روشهای متعددی که بهوسیله محققان در جهت پرورش خلاقیت و پیشرفت تحصیلی ارائه شده است، آموزش حل مسئله میتواند کمک موثری باشد. بنابراین هدف پژوهش حاضر، به دست آوردن دیدگاهی کلی در مورد میزان اثربخشی آموزش حل مسئله بر خلاقیت و پیشرفت تحصیلی دانشآموزان است. پژوهش به روش فراتحلیل انجام شده است و جامعه آن شامل مطالعاتی است که در ایران در فاصله سالهای 1380 تا 1393 در مورد تاثیرگذاری آموزش حل مسئله بر خلاقیت و پیشرفت تحصیلی صورت گرفته است. ابزار جمعآوری دادهها، چک لیست محقق ساختهای است که برای خلاصه سازی مطالعات استفاده شده و مورد بررسی قرار گرفت است. دادهها توسط نرم افزار جامع فراتحلیل مورد تجزیه و تحلیل قرگرفت. نتایج نشان از اثرگذاری آموزش حل مسئله بر خلاقیت و پیشرفت تحصیلی دانشآموزان دارد.
کلمات کلیدی: فراتحلیل، آموزش حل مسئله، خلاقیت، پیشرفت تحصیلی.
مقدمه
وقتی که شخصی با یک موقعیت یا تکلیفی روبرو شود که نتواند از طریق کاربرد اطلاعات و مهارتهایی که در آن لحظه در اختیار دارد، به آن موقعیت یا تکلیف پاسخ دهد، گفته میشود که او با یک مسئله روبرو شده است. مسئله، یعنی تعارض یا تفاوت میان موقعیتی موجود و موقعیتی که میخواهیم ایجاد کنیم - گلدفرید و دیویسون،. - 1378 حل مساله، عبارتند از یافتن راهحلی که با آن ما بتوانیم بر موانع غلبه کنیم و به وضعیت هدف مطلوب دست یابیم. از دیدگاه پردازش اطلاعات نیز حل مساله، عبارتند از جستجوی بهترین مجموعه از راههایی که بتوان با آن بر موانع غلبه کرد و به هدف رسید - گلاور و جان، . - 1377
میتوان حل مساله را به صورت تشخیص و کاربرد دانش و مهارتهایی تعریف کردکه منجر به پاسخ درست یادگیرنده به موقعیت یا رسیدن او به هدف مورد نظر میشود. بنابراین عنصر اساسی حل مسئله کاربست دانش ها و مهارتهای قبلا آموخته شده در موقعیتهای تازه است. حل مسئله به عنوان یک فعالیت عالی ذهنی، نوعی یادگیری است که در آن تعریف و شرایط یادگیری مصداق پیدا میکند. یادگیری حل مسئله به کسب دانش و مهارت تازه میانجامد، همانطور که دیگر انواع یادگیری به کسب دانش یا مهارت تازه منجر میشود - سیف،. - 1384 حل مسئله، یک مهارت مقابلهای و عملی است که موجب افزایش حرمت خود میشود و با سازشیافتگی شخصی ارتباط دارد و شامل پنج گام: ادراک خویشتن، تعریف مسئله، تهیه فهرستی از راهحلهای مختلف، تصمیمگیری در مورد مناسبترین راهحل و امتحان کردن راهحل انتخابی است - کلینکه، بیتا، ترجمه محمد خانی،. - 1392
حل مسئله به مثابه عالی ترین شکل یادگیری قلمداد میشود. و شامل فرآیندی است که طی آن یادگیرنده از راه ترکیب قواعد از قبل آموخته شده به یادگیری جدید نیز میرسد - سیف،. - 1389 گانیه معتقد است که حل مسئله تنها بهکارگیری قاعدهها، تکنیکها، مهارتها و مفاهیم یادگرفته شدهی قبلی در یک موقعیت جدید نیست. بلکه فرایندی است که یادگیری جدید ایجاد میکند. هنگامی که فراگیر در برابر مسئلهای قرار میگیرد با یادآوری دانش و تجربهی خود میکوشد تا راهحلی بیابد و در فرایند تفکرش در واقع ترکیبی از قاعدهها و مهارت های یادگرفته شده خود را میآزماید که میتواند با وضعیت جدید منطبق شود و راهحل مسئلهی او باشد.
بنابراین، نه تنها مسئلهی مورد نظر را حل میکند، بلکه چیزهای جدیدی را نیز میآموزد. برای حل یک مسئله ابتدا فرد باید از ماهیت مسئله آگاه شود و این کار با ایجاد یک بازنمایی ذهنی از مسئله آغاز میشود که به پیداکردن راهحل برای مسئله ارایه شده کمک میکند - روبرستون1،. - 2001 تصور میشود که این بازنماییها بر اساس میزان درک فرد از مسئله و تحت تاثیر دانش و تجربههای قبلی اوست و این بازنماییهای ذهنی به تجربههای ثبت شده در حافظه فعال فرد بستگی دارد - نویز و گارلند1،. - 2003بنابراین انسان برخوردار از مهارت حل مسئله قادر است تا به طور موثرتر مسائل و مشکلات زندگی را شناسایی کند و تلاش خود را برای حل آن به کار گیرد. توانایی حل مسئله به فرد امکان میدهد تا هیجانهای خود و دیگران را تشخیص دهد، نحوه تاثیر هیجان بر رفتار را بداند و بتواند واکنش مناشبی به هیجانهای متفاوت نشان دهد.
روش حل مسأله یکی از روشهای یادگیری است که هم در زندگی روزمره و هم در کشف مسائل پیچیده علمی کاربرد دارد. در آموزش وپرورش نیز میتوان دانش آموز را در موضع حل مسأله قرار داد. یادگیری از طریق حل مسأله نوعی یادگیری فعال و عمیق است و فرد را برای برخورد با تجارب واقعی زندگی آماده میسازد. شیوه حل مسأله ممکن است روشمند یا اکتشافی باشد. شیوههای روشمند مسیر مطمئن واز پیش طراحی شده ای برای رسیدن به پاسخ در اختیار حل کننده مسأله قرار میدهند. مهارت حل مساله در بالاترین سطح فعالیتهای شناختی انسان قرار دارد و یکی از ارزشمندترین هدفهای آموزشی به شمار میرود.
ویژگی مهم مسئله آن است که با اولین پاسخی که به ذهن میرسد نمیتوان آن را حل کرد. بلکه حل کردن مسئله مستلزم تفکر، جست و جو و کشف مناسبترین راه حل برای آن است. آموزش حل مسئله روش آموزشی و درمانی است که بدان طریق فرد میآموزد تا از مجموعه مهارتهای شناختی موثر خود را برای کنارآمدن با موقعیتهای میان - فردی مشکلآفرین آماده کند.امروزه نظامهای آموزشی، در شرایطی به فعالیت خود ادامه میدهند که تغییرات سریع علم و فناوری توانسته است بر تمام جنبههای زندگی انسان سایه افکند و بر آن تاثیر گذار باشد. در این شرایط دیگر نمیتوان مثل گذشته به دانشآموزان و تربیت آنها نگریست. زیرا اگر قرار است دانشآموزان خوب تربیت شوند و شهروندان مفید، مبتکر و خلاقی باشند، باید در نظام تعلیم و تربیت آنها تغییر و تحولاتی صورت گیرد.
بنابراین، برنامههای مدارس باید متمرکز بر روشهایی باشد که دانشآموزان بتوانند به جای ذخیرهسازی اطلاعات، خلاقیت خود را از طریق نظم فکری پرورش دهند. زیرا در فرایند اندیشه منظم است که تحول در ساختار اندیشه ایجاد میشود و خلاقیت رشد میکند - شعبانی،. - 1382 صاحبنظران تربیتی بر این باورند که فقر تربیتی دانشآموزان نتیجه حاکمیت روشهای سنتی در مدارس است. زیرا هنوز بسیاری از معلمان بیشتر وقت خود را در کلاس درس صرف صحبت کردن یا پرسیدن سوالهایی میکنند که چیزی غیر از جمعآوری مجدد حقایق ساده علمی را نمی طلبد - راو2،. - 1974 در اغلب مدارس ایران سبک تدریس، از نوع روشهای سنتی است. در این روش اطلاعات به طور مستقیم در اختیار
