مقاله فرش

بخشی از مقاله

چکیده

فرشبافی به عنوان یک هنر اصیل ایرانی، که از دیرباز مورد توجه بسیاری از هنرمندان داخلی و خارجی قرار گرفته است. صنعت فرش با توجه به اشتغالزائی بالا و ارزآوری زیاد از اهمیت خاصی برخوردار است و می تواند منبع در آمد مناسبی برای جوانان کشور باشد.

این هنر با توجه به کارآفرینی باید بیشتر مورد توجه و در حفظ آن اعم از کیفیت مواد و مصالح به کار رفته بیشتر کوشا بود. با گذشت زمان و در پی آن افول اقتصاد کشور در نتیجه افت کیفیت کالاهای مصرفی، این هنر جایگاهی که در گذشته داشته را از دست داده است.

سوال اصلی که در این زمینه مطرح می شود نقشی که جامعه در کاهش افت کیفیت هنر فرشبافی دارد چیست؟

چه ویژگی هایی یک فرش مرغوب می تواند باشد؟

از آنجاییکه جامعه با مشکلات بیکاری جوانان مواجه است این هنر می تواند یک کار مناسب با در آمد خوب برای آنها محسوب شود. امیدواریم که مسیولین در حفظ این کالای اصیل ایرانی از نظر کیفیت در مواد و مصالح به کار گرفته شده توجه بیشتری را به آن معطوف کنند.

مقدمه

قالی و فرش ایران به عنوان هنر دیرپای ملی و اسطوره سترگ از باورهای قومی و دینی از دیرباز بر گستره لایتناهی فرهنگ و هنر سرزمین ما ایران سایه افکنده است.اما نکته مبهم تاریخ همیشه در جوامع بشری تازیانه ناجوانمردانه خود را بیش از سیاست بر فرهنگ و خاصه هنر نواخته است.. قالی و در کل فرش به صرف کاربردی و تزئینی بودنش از سالیان دور مورد توجه اقوام گوناگون بوده است.

در کنار فراز و فرودها،افت و خیزهای درخشش فرش ایران در تاریخ چند هزار ساله این سرزمین مسائل حل نشده و نقاط مبهم بسیاری چونان دیگر هنرهای سرزمینمان ایران نیز وجود دارد. فرش ایران دارای تاریخی بسیار طولانی است، در ایران از دیرباز بافتن انواع فرش متداول بوده و انگیزه ای اجدادی داشته است. به نوشته مورخان، جهانگردان، جنگجویان و آثار مکشوفه از گذشتگان گویای آن است که فرشبافی به صورت هنری دستی ، مردمی ، روستایی و عشایری در ایران سابقه بس دراز دارد.

نزد ایرانیان فرش یکی از جلوه های منحصر به فرد به شمار می رود. شماری از فرش های دست بافت ایرانی، در زمره برجسته ترین آثار هنری آفریده شده به دست بشر هستند. امروزه علیرغم بازار رقابت شدید، مشغله های دنیای جدید و دغدغه های جهان صنعتی، چه در ایران و چه درخارج از ایران، نام ایران با نام فرش گره خورده است. خانه یک ایرانی بدون فرش، خانه ای بی روح و خالی جلوه می کند و این نمونه ای کم نظیر و پیوند یک قوم با هنرملی خود است.

این نوشته بر آن است تا مختصری از تاریخچه فرش در ایران را مرور کند و شماری از آثار برجسته و ماندگار فرش ایران را معرفی کند.تاریخ شروع بافت فرش، به درستی معلوم نیست و ضمناً مشخص نیست که بافت فرش از کدام منطقه شروع شد. قدر مسلم این است که ایرانیان از جمله اولین اقوامی هستند که بافت فرش را شروع کرده اند. در واقع تبحر منحصر به فرد ایرانیان امروز، در امر فرش بافی دستاورد بیش از 2500 سال تلاش و تجربه در این زمینه است.

تاریخچه ای از فرش

براساس نوشته رودنکو دانشمند شوروی و کاشف قالیهای پازیرک قرنها پیش از میلاد قالیهای زیبایی در بابل، آشور، پارس و ماد بافته می شد. کهنترین نمونه نقش قالی را دانشمندان آشورشناس در نقشهای برجسته کاخ نینوا - پایتخت آشور، سرزمین قدیمی در بخش وسطای رود دجله - یافتهاند که گل و حاشیه آن تقلیدی از گلدوزیهای بابل به نظر میرسد. تاریخ این نقشها را قرن هفتم پیش از میلاد میدانند بهترین نمونه این نقش متعلق به خورسآباد در موزه لوور نگهداری می شود.

کهنترین نمونه قالی، فرشهایی است که در پازیریک 1949 - م - به دست آمده است. در پازیریک پنج مقبره بزرگ و نه مقبره کوچک کشف شد. در مقبره پنجم آثاری از صنعت بافندگی زمان هخامنشیان پیدا شد که از جمله دو فرش از گونه قالیچه برای زین اسب - فرش غاشیه - است که اندازه یکی از آنها 2×1/83 متر و کلفتی 2 میلیمتر است با رنگ قرمز سیر، آبی، سبز، زرد کمرنگ و نارنجی که به جز بخش کوچکی از آن بقیه سالم مانده است.

فرش دوم نیز قالیچهای است که چند تکه شده است و نقش آن چهار گوشههایی است به رنگ قهوهای روشن یا آبی با نقش چند زن هخامنشی در برابر آتشدان که نمونه آن در مهرهای عصر هخامنشی نیز دیده میشود. فرش معروف دوره ساسانیان فرش بهارستان است که گفته میشود برای خسرو انوشیروان بافته شد و تا زمان یزدگرد سوم در موارد خاصی در قصر مدائن از آن استفاده میشد. به کارگیری نخهای عالی و ابریشم و زر و سیم و به نخ کشیدن انواع جواهر رنگارنگ در آن از قابلیت بافت هنرمندان آن عصر نشان دارد. پس از آن زمان تا پیش از قرن نهم هجری نمونهای از فرش بجا نمانده است.

فرش پازیریک

محل بافت: ایران قرن پنجم قبل از میلاد مسیح موزه »ارمیتاژ« سن پترزبورک

گره ترکی: تقریباً 360000 گره در متر مربع در سال 1949 میلادی پرفسور ردنکو قطعه فرش گره دار را که در اصل به عنوان پوشش اسب به کار رفته است در قبرهای مستور از یخ چادرنشینان صحراگرد در محلی به نام » پازیریک« واقع در هشتاد کیلومتری مرز مغولستان در میان کوههای آلتائی کشف مینماید. این فرش که قدمت آن 2500 سال قبل میرسد در اندازههای 2×1/83 متر و با 3600 گره در دسیمتر مربع و در رنگ قهوه ائی مسی و سبز روشن بافته شده است.

تصاویرحاشیه آن با اشکال متداول در دوره هخامنشی و نقوش تخت جمشید مشابهت فراوان و بلاتردیدی دارند و در زمینه مرکزی آن تصاویر ستاره چهار پرهای عیناً مشابه اشکال منعکس شده بر روی اشیاء مکشوفه در لرستان مربوطه به این دوره در درون مجموعه ای از قابها محصور شدهاند در مورد نقوش این قالی باید گفت که در حاشیه آن در ردیف داخلی یک صف گوزن زرد ایرانی و در ردیف خارجی بیست و هشت سوار کار که تخت خشایار شاه را به تخت جمشید میبرند دیده میشود که بیشک نشان از ایرانی بودن این قالی دارد. زمینه آن شامل چهار گوشههائی است که با حلقههای بزرگی زینت شده این حلقهها سنگ فرش مرمری کاخ آشور بانیپال را که در موزه بریتانیا موجود است بیاد میآورد. درباره سوابق تاریخی این فرش با اهمیت که در موره »آرمیتاژ« لنینگراد نگهداری میشود پرفسور رودنکو معتقد است که در زمان مادها و یا پارتها بافته شده است.

بنابر نظریه یکی از پژو هشگران معروف به نام »دیماند« در فرش پازیریک ترکیبی از طرحهای آشوری و هخامنشی و سکائی بکار رفته است. او نیز مانند رودنکو عقیده دارد که مبدا این فرش از ایران است.قرائن مؤید این نکته است که قالی بافی در زمان ساسانیان رونق داشته است. و در ارتباط با این مطلب، سالنامه چینی »سوئی« مربوط به سالهای 590 تا 617 میلادی یعنی اندکی بیش از انقراض سلسله ساسانی در میان کالاهای ایران از قالی نام میبرد

در تایید مجدد وجود قالیبافی در دوران ساسانی میتوانیم به فرش معروف بهار خسرو اشاره کنیم. در تاریخ طبری 225 - 311 - هجری قمری - نیز در مورد این مطلب اشاره شده است. » .که یک قالی بسار عالی کار ایران موسوم به بهار خسرو در قصر تیسفون به طول 45 قدم و عرض 90 قدم موجود بوده است . «... زربفت و گرانبها بدان جهت که نقشه آن نمایانگر باغی آراسته با گلها و پرندگان و جویهای آب روان بوده است. این فرش زیبا و نفیس به روایتی به هنگامی که خسرو پرویز پادشاه ساسانی مغلوب »هراکلیوس« امپراطور روم گردید به دست سپاهیان غالب افتاد و به گفتهای دیگر، این همان فرش معروف »بهارستان« است که در شکست یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی سپاهیان عرب آن را به غنیمت بردند.متاسفانه از این قالی هیچ تکه و قطعهای موجود نیست تا در مورد آن گفتگو شود.

فرش ایران از آغاز تا امروز

هوشنگ پادشاه ایران اولین کسی بود کهدر ملک خویش آهن آورد و برای صناعات از آن ابزار ساخت و بفرمود تا حیوانات درنده را بکشند و از پوست آنان لباس و فرش تهیه کنند. حسب روایات تاریخی، زندگی » هوشنگ « پادشاه ایران زمین به بیش از دو هزار سال پیش از میلات مسیح باز میگردد و در آنها به استفاده از پوست حیوانات به عنوان فرش اشاره شده است. میتوان چنین نتیجه گرفت که از پوست حیوانات به عنوان فرش استفاده میشد یا اینکه از پشم و موی آنها فرش میبافتند.

این تاکید تاریخی میتواند مؤید تاریخ چهار هزار ساله فرش در ایران باشد. در متون تاریخی آمده است: از سال پنجاهم تا صدم بگفت تا ابریشم، پنبه و کتان و دیگر رستنیها را بریسند و ببافند و رنگ کنند. همان گونه که از این متون برمیآید هنگامی که ایرانیان عهد جمشید با مفاهیمی چون عدالت، ظلم، سلاح، کاشت، برداشت، پرورش کرم ابریشم و بافت و رنگرزی آشنا میشوند، به یقین در فرشبافی به مرحلهای از رشد رسیدهاند که آن را با شکلی مشخص ببافند و براساس علائق، سلیقهها، آروزها و تفاوتهای قومی، رنگ آن را تعیین کنند. فرش ایران همواره یکی از مهمترین مسائل مورد علاقه شرق شناسان بوده است. اولین کشفیاتی که دال بر وجود هنر قالیبافی در عهد مفرع است. یافتن کارد قالیبافی از گورهای عصر مفرغ در ترکمنستان و شمال ایران است.

طرح های فرش

اساس تقسیم بندی شرکت سهامی فرش ایران، نقشه های فرش ایران به 19 گروه اصلی و تعداد زیادی طرح های فرعی تقسیم می شوند .

گروه -1 طرحهای آثار باستانی و ابنیه اسلامی: این طرحها از ساختمانها و کاشیکاری ها و اشکال هندسی و تزئینی بناها الهام گرفته شده است. در طول تاریخ طراحان فرش در طرحهای اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرحهای فرعی را بوجود آورده اند. معروفترین این آثار عبارتند از مسجد شیخ لطف االله، محرابی کوفی، مسجد کبود، مقبره شیخ صفی، سردر امامزاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری - ایوان مدائن - ، و زیرخاکی.

گروه -2 طرحهای شاه عباسی: اساس این ط رح را گلهای طراحی شده خاصی تشکیل می دهند که به نام شاه عباسی مشهور شده است. این گلهای تجرید یافته، ضمن شاخه و برگها و گاه اسلیمی ها و ختائی ها در متن و حاشیه فرش، نقشه اصلی را تشکیل می دهند. به گروه های فرعی طرح اصلی نامهای، افشان، لچک ترنج، ترنجدار، درختی، جانوری، شیخ صفی، طره دار سلسله ای، شاه عباسی تصرفی، ترنجی طره دار، بوته ای و لچک ترنج کف ساده، داده شده است.

گروه -3 طرحهای اسلیمی: شکل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگها تشکیل می دهد. این شاخه ها، تجرید یافته طرح درخت می باشند. اسلیمی انواع بسیار زیاد دارد و معمولا در بیشتر قالبها این طرح تکرار می گردد اما در بعضی فرشها این طرح مسلط است.

معروفترین اسلیمی ها ، اسلیمی دهن اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می گردد و بصورت فکین اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه ها را اسلیم می نامند. شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است. این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف ها به گروههای فرعی بسیار تقسیم شده است.

مانند اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنجدار و اسلیمی ماری. گروه -4 افشان: با آنکه در طرحهای فرش معمولا کلیه اجزا و اشکال، به هم پیوسته و مرتبط هستند، گفتی قلم نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن تحرک و ارتباط خود را قطع نساخته است ولی طرح افشان به این صورت است که گل وبرگها و شاخه ها بطور پراکنده و بدون پیوستگی با یکدیگر در متن فرش افشانده شده اند.

به همین علت است که اصل چنین طرحی را افشان نامیده اند. اما در طرح افشان نیز تنوع و تغییر زیادی داده شده است و طرحهای فرعی بسیاری از آن منشعب گشته است. مانند افشان اسلیمی، افشان ختائی، افشان بندی، افشان شکسته، افشان گل اناری، افشان شاه عباسی، افشان شاخه پیچ، افشان دسته گل، افشان حیوان دار و افشان ترنجدار.گروه -5 اقتباسی: بعضی از این طرحها به نقشه های محلی و بومی مناطق مرزی ایران مربوط می باشد. گروه 6 بندی: منظور از استعمال واژه بندی این است که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار گردد. چون این قطعات در مرحله تکرار به هم می پیوندند، آنرا »بند بندی« یا واگره می نامند.

نامهای فرعی این گروه عبارتند از بندی اسلیمی، بندی پیچک، بندی شکسته، بندی کتیبه ای، بندی مستوفی، بندی ورامین یا میناخانی، بندی قالب خشتی یا لوزی، بندی ترنجدار، بندی درختی، بندی قابقابی، بندی شیر شکری یا بازوبندی، بندی سروی ، بندی آدمکی یا ملانصرالدین، بندی بختیاری، بندی مجلسی، بندی خوشه انگوری، بندی شاخه گوزن حیواندار، بندی خاتم شیرازی و بندی دسته گل.

گروه -7 بته ای: طرح بته ای تجرید یافته درخت سرو است. بته های سرکج فرش ایران که به بته جقه شهرت یافته است. در طرحهای بته ای به اندازه و اشکال مختلف به چشم می خورد. معروفترین طرحهای بته ای عبارتند از بته جقه، بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته سرابندی، بته خرقه ای، بته قلمکار اصفهان، هشت گل، بته کردستانی یا هشت بته، بته میر شکسته، بته لچک ترنج ، بته سنندج، بته افشاری و بته بازوبندی و بته بادامی.

- 8 درختی: با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگها تشکیل می دهند ولی در طرحهای درختی سعی شده است تا وجه تشابه زیاد با طبیعت حفظ گردد. طرحهای معروف درختی اینطور نامگذاری شده اند: درختی جانوری یا حیوان دار، درختی سبزیکار یا آب نما، درختی ترنجدار، درختی سروی و درختی گلدانی.

گروه -9 ترکمن یا بخارا : طرح فرشهای ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرحهای ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می شود. ترکمنی قاب یمونی ، ترکمنی شانه ای، ترکمنی غزال گز - چشم آهو - ، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی، طرحهای فرعی این طرح را تشکیل می دهند .

گروه- 10 شکارگاه: مشخصاتی که در مورد طرحهای درختی ذکر شده در طرحهای شکارگاه نیز وجود دارد، اما در اغلب طرحهای شکارگاه، حیوانات وحشی در حال شکار نقش بسته شده است. گروه های فرعی این طرح عبارتند از : شکارگاه درختی، شکارگاه ترنجدار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری. گروه -11 قابی: این طرح از قابهای چند ضلعی به وجود آمده است و از گروه های فرعی آن قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی را می توان نام برد.