بخشی از مقاله
چکیده
وقوع هر بحران در نزدیکی مرزهای یک کشور، بزرگترین چالشی است که گریبانگیر آن کشور خواهد شد به¬خصوص آنکه از نوع تروریسم و افراطی¬گرایی باشد. وقوع بحران در سوریه و عراق که موجب اختلافات داخلی و خارجی شده و ائتلاف¬های چندپاره¬ای را در کشورهای درگیر به¬وجود آورده است موجب شده که کشورهای منطقه نتوانند به¬راحتی تشخیص دهند که با چه پدیده¬ای روبه¬رو هستند و در نهایت چه اتفاقی خواهد افتاد. با این وجود مجموع چالش¬های پیش¬روی ایران می¬تواند امنیت، هزینه¬های نظامی، اقتصادی و چالش¬های سیاست داخلی و خارجی باشد.
درگیر شدن ایران در بحران سوریه و عراق دو نوع فرصت خلق می¬کند. اول فرصت¬های بالفعل که با ایفای نقش ایران به¬صورت خودبه¬خود ایجاد و دوم فرصت¬های بالقوه که باید از دل بحران بیرون کشید. فرصت¬های بالفعل را می¬توان پذیرش نقش ایران به¬عنوان یک قدرت منطقه¬ای، پذیرش مسئولیت-پذیری ایران در افکار عمومی علی¬رغم تبلیغات سوءائتلاف ضدایرانی، حضور مستقیم در مناطق موردنظر و توان تاثیرگذاری بر اوضاع و در ادامه توان تصمیم¬گیری برای آینده¬ی منطقه در کنار دیگر قدرت¬ها؛ اما فرصت¬های بالقوه را می¬توان به عنوان یک نتیجه¬گیری عنوان نمود.
ایران در شرایط کنونی که در جوار خود منطقه¬ای آشوب¬زده را داردالزاماً باید هزینه¬های این چالش را بپردازد تا امنیت منطقه همواره تأمین شود. حال¬که گریز از این بحران ممکن نیست باید کوشید تا در کنار هزینه¬ها بتوان از آن امتیاز نیز گرفت. ایجاد روابط مناسب و محکم با گروه¬های مختلف و متحدان،پُررنگ نمودن نقش خود میان دیگر همسایگان و خنثی کردن اقدامات ضدایرانی کشورهای منطقه؛ در این میان کشوری موفق است که بتواند در اثنای بحران برای خود فرصت¬سازی هم بکند. از این¬رو در این مقاله به بحث چالش¬¬ها و فرصت¬های ایران در بحران سوریه و عراق به¬عنوان بخشی از بحران منطقه¬ای جهان اسلام می¬پردازیم.
.1 مقدمه
به دنبال پایان جنگ سرد، موقعیت ژئوپلیتیک جهانی دستخوش تغییرات عمیقی شد و متعاقب آن تحولات در خاورمیانه بسیار مهمتر از گذشته تلقی گردید. منطقهی خاورمیانه پس از جنگ جهانی دوم مورد توجه و رقابت قدرتهای منطقهای و فرامنطقهای بوده و در طول تاریخ همواره مورد تعدّی و تعرض قدرتهای رقیب قرار گرفته است. تحولات عمیق پس از جنگ سرد در عرصه بین الملل نیز بهطور فزایندهای بر موقعیت حساس و مهم منطقه افزوده است.
در طول سالهای پس از جنگ جهانی دوم خاورمیانه شاهد بحرانهای متعددی بوده است و از آن زمان تاکنون حدود سه میلیون نفر در سراسر خاورمیانه در نتیجهی آشوبها، بحرانها، حکومتهای دیکتاتوری، اعدامها، کشتارهای جمعی و جنگهای منطقه ای کشته یا ناپدید شدهاند
کشورها در سطح نظام بینالملل همواره تلاش دارند تا اهداف و منافع راهبردی خویش را به شیوههای مختلفی تأمین کنند.
استراتژی اتحاد و ائتلاف از جمله استراتژیهایی است که ممکن است منافع راهبردی کشورها را در سطح منطقهای و جهانی تأمین کند؛ از جمله اتحادهای پُراهمیت در منطقه خاورمیانه، اتحاد استراتژیک سوریه با ایران است که در طی سهدهه گذشته یکی از بادوامترین اتحادها در سطح منطقه بوده است.
رخدادهای بنیادینی در سالهای اخیر در منطقه خاورمیانه بهوقوع پیوسته است. مسائل عراق، بحران و درگیریها در سوریه و تحولات کشورهای عربی، روابط بازیگران منطقهای را دگرگون کرده است. منطقه ژئواستراتژیک و ژئوپلیتیک خاورمیانه همواره یکی از بحرانیترین مناطق جهان بوده، و تحولات درون، همواره معادلات را بهطور جدی تحتتأثیر قرار داده است. تحولات سوریه وعراق از جمله تحولاتی است که روند آن میتواند بهطور جدی تقابل استراتژیک ایران را با رقبای منطقهای، تحتتأثیر جدی قرار دهد.
جمهوری اسلامی ایران به عنوان مهمترین حامی منطقهای سوریه ملاحظات مختلفی را در سیاست خود در قبال سوریه مدنظر دارد که یکی از مهمترین آنها موضوع اسرائیل و محور مقاومت است. در همین راستا ائتلاف غربی- عربی میکوشند، با برداشتن بشار اسد از رأس قدرت در این کشور ضمن کوتاه کردن دست ایران، تضعیف و تحت فشار قراردادن حزباالله و مقاومت، امنیت خود را تضمین کنند و این یکی از مهمترین دغدغههای ایران در مورد سوریه است. بههمین دلیل است که ایران هرگونه انتقال قدرت در سوریه را تنها در صورتی میپذیرد که خود در آن نقش داشته و آینده حضورش در این کشور تضمین نماید.
از جمله تهدیدات اخیر گروههای تروریستی منطقه علیه ایران، اقدامات آنان است. این گروهها علاوه بر تهدیدات منطقهای و بینالمللی بهطور خاص تهدیدی جدی برای اهداف جمهوری اسلامی ایران بهشمار میروند. این گروههای سلفی افراطی تشیّع را یکی از اهداف مشروع برای حمله خود میداند و باتوجه به نقش بارز و حیاتی که تشیّع در تعریف هویت ایرانی دارد، میتوان گفت تهدید این جریانهای تروریستی برای ایران، یک تهدید حیاتی بهشمار میآید. البته این گروههای تروریستی با عملکرد و حضور خود در منطقه، فرصتهایی را نیز برای جمهوری اسلامی ایران فراهم نموده است.
جهان اسلام و چالشهایی که آنرا احاطه کرده است روند تقویت و افزایش ضریب امنیت و ثبات منطقهای و جهانی با این کشورها را با مشکل مواجه کرده است. چالشهای پیشروی همگرایی در جهان اسلام، با توجه به اینکه چالش پیشروی جهان اسلام در هریک از وضعیتهای موجود تهدیدات خاصی ایجاد خواهد کرد. شناسایی و درک متناسب از این چالشها و ارائه راهکارهای منطقی برای تبدیل چالشها به فرصت از تکالیف عمدهی ملتهای جهان اسلام است.
.2 روش تحقیق
این مقاله بهدنبال آن است که با نگاهی اجمالی به چالشها و فرصتهای ایران در بحرانهای جهان اسلام، به بررسی دقیقتر بحرانهای سیاسی و امنیتی سوریه و عراق در سالهای اخیر بپردازد. بر این اساس پرسش اصلی مقاله چنین است: فرصتها و چالشهای ایران در سوریه و عراق کدامند؟ و راهبرد امنیتی و سیاسی ایران در قبال بحران کنونی و تبدیل تهدیدها به فرصتها چیست؟ فرضیهای که در این تحقیق مورد بررسی قرار میگیرد این است: بحرانهای اخیر جهان اسلام مناسبات امنیتی منطقه خاورمیانه را دستخوش تغییر قرار داده و برای ایران بهعنوان یکی از قدرتهای منطقهای، فرصتها و چالشهایی را به لحاظ ژئوپلیتیکی فراهم ساخته است.
در این پژوهش سعی شده ابتدا به مباحث نظری دربارهی علل بحران در جهان اسلام با تأکید بر کشور سوریه و عراق بپردازد. سپس به چالشها و فرصتهای جمهوری اسلامی ایران اشاره خواهد نمود و در پایان نقش، توانایی و چگونگی فرصتسازی ایران در اثنای بحران مورد بررسی قرار میگیرد.
روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی است. در این روش، محقق وضعیت گذشته و حال را برای دستیابی به شناخت لازم در رابطه با موضوع با مدنظر داشتن جریانها و روندهای موجود بهدقت مورد مطالعه و بررسی قرار میدهد و وضعیت موجود را از نظر ارتباط متغیرهای تحقیق باهم در زمان حال بررسی میکند. نوع تحقیق کاربردی، تحقیقی است. اطلاعات مورد نیاز این تحقیق از طریق جستجوی کتابخانهای و اسنادی انجام شده و با این روش مطالعات و دادهها مربوط به بخشهای مختلف تحقیق از میان کتابها، مقالات، تحقیقات، کنفرانسها، اسناد دولتی و راهبردی استخراج و تبیین شده است.
.3 مفاهیم و مبانی نظری
.1-3 فرصت
فرصت 1از نظر لغوی به معنای وقت مناسب برای کاری، مجال و نوبت - فرهنگ عمید - و به هر موقعیت سودمندی اطلاق میشود
از نظر صاحبنظران مدیریت بحران، فرصت مجموعه شرایط و زمینههایی را شامل میشود که باعث دستیابی به اهداف سیاست خارجی میگردد
از دید صاحبنظران مدیریت، فرصت وجود زمینه یا شانس مطلوب در محیط بیرونی سازمان برای انجام کاری یا تحقق چیزی است که سازمان از طریق آن میتواند به نتایج قابل توجهی در جهت تحقق رسالت و چشمانداز خود دست یابد
در این زمینه کارشناسان مسائل راهبردی، فرصت را فراهم شدن عوامل بروز منفعت بهصورت ناقص میدانند
در این مقاله، منظور از فرصت بهرهمندی حداکثری از موقعیتهای مناسب، امکانات و منابع موجود در راستای منافع جمهوری اسلامی ایران با توجه به شرایط حاکم بر محیط داخلی و خارجی کشور عراق و سوریه میباشد.
.2-3 چالش
از نظر لغوی چالش2به معنای رفتار از روی کبر و غرور، جولان - فرهنگ معین - و همچنین به معنای زد و خورد، جدال و تلاش - لغتنامه دهخدا - آمده است. فرهنگ علوم انسانی در برابر Ghallenge واژههای چالش، چالشگری و هماوردجویی را قرار داده است. بنابراین، غالباً چالش را معادل Ghallenge تلقی میکنند.
از جنبهی اصطلاحی چالش، شخص یا رقیب را به ستیز فراخواندن و برانگیختن او برای آنکه کاردانی و شایستگی خود را ثابت کند تعریف شده است. محققان ادبیات فارسی چالش را به »وضعیت جدیدی که مسیر آیندهی جامعه را از بیرون مورد هجوم قرار داده، حفظ تعادل آن را دچار مشکل و مستلزم تلاشی سخت و سرنوشتساز میسازد « - ذوعلم، - 34 -36 :1384 اطلاق میکند.
در این مقاله، منظور از چالش محدودیتها، موانع و فشارهای پیش روی جمهوری اسلامی ایران در کشور سوریه و عراق که از محیط داخلی و خارجی آن ناشی میشود، میباشد.
.3-3 بحران
بحران3 را میتوان بر وضعیت یا شرایطی خطرآفرین، بیثبات، ناپایدار و دچار اختلال اطلاق کرد. در شرایط بحرانی دستگاه یا نظام مدّنظر کارکردهای خود را بهدرستی انجام نمیدهد. بحرانهادر دو بُعد توصیفی و ارزشی قابل مطالعهاند. در بُعد توصیفی صرفاً به ارائه گزارشی از وضعیت موجود که ویژگی ناپایداری و کژکارکردی دارد، اکتفا میشود؛ اما در بُعد ارزشی، بحرانها چون نظم موجود را مختل کردهاند، نامطلوب تلقی میشوند و برای رفع آنها و بازگرداندنثبات و پایداری به نظام مدّنظر تلاش میشود.
بحرانها نمودی از برخورد بینالمللی عقاید و ارزشهای عام هستند و گاهی از برخورد منافع متعارض مبتنی بر قدرت و افزایش کنشهای متقابل و انباشته شدن تحریکها یا دروندادها و بروندادها غیرمنتظره ناشی میشوند
