بخشی از مقاله
چکیده
جهان امروز در معرض تحولات فزایندهای قرار دارد و رسانههای نوین و فضای مجازی نقش عمدهای در این تغییر و تحولات دارند. اصولاً هر تغییر و تحولی در عرصههای مختلف از جمله عرصههای آموزشی و فرهنگی آثار و تبعات متناسب با اهداف و کارکرد خود را به دنبال خواهد داشت و رسانههای نوین نیز از این امر مستثنی نیستند. رسانههای نوین و فضای مجازی علاوه بر فرصتهایی که میتوانند در پی داشته باشند، چالشهایی نیز به دنبال دارند و از آنجا که آموزش و پرورش به عنوان یکی از موثرترین متولیان امر تربیت و آموزش فرزندان از جایگاه و نقش برجستهای برخوردار است و ورود رسانههای نوین و استفاده از آنها در امر آموزش ناگزیر است، این مطالعه تلاش دارد تا ضمن معرفی مختصر فرصتهایی که رسانههای نوین در آموزش و پرورش در پی دارند، چالشهای این رسانهها را مشخص نموده و راهکارهای پیشنهادی متناسب با این آسیبها را به سیاست- گزاران حوزه آموزش و پرورش ارایه نموده تا از آسیبها و چالشهای آنها بکاهند.
مقدمه
دنیا از اوایل دهه 1980 میلادی به تدریج وارد عصر نوینی شده است. رسانههای نوین اطلاعاتی و در رأس آن اینترنت، موجب نوسازی فرایندهای اجتماعی شده است. در دهه اخیر به اعتقاد بسیاری از دانشمندان حوزههای مختلف علوم اجتماعی، عرصههای مختلف زندگی اجتماعی انسان آنچنان دگرگون شده است که فهم و چیستی آن با بکارگیری نظریههای دوران قبل از آن عملی نیست. عصر نوین حیات بشر معمولاً با نظریهها و اصطلاحات جدیدی تبیین میشود. رشد شتابان تکنولوژیهای ارتباطات و اطلاعات و انتقال پرشتاب فعالیتها و به طور کلی زندگی فردی و جمعی انسان به فضاهای سایبر و محیطهای مجازی، اهمیتی روزافزون یافته و مجازیشدن را به نیروی محرک تغییر محیط زندگی انسان و از آن مهمتر به عامل اصلی تغییر الگوهای فکری و رفتاری و به معنای دقیقتر "وجود انسان" تبدیل کرده است و موجب آفرینش روابط اجتماعی جدید با دیگران است که همان حاصل چگونگی کنشهای اجتماعی متاثر از فضاهای مجازی و اینترنت است
وقتی صحبت از فضای مجازی به میان میآید، مردم اغلب به کامپیوتری فکر میکنند که به اینترنت متصل است، در حالی که این فقط بخش کوچکی از فضای مجازی را تشکیل میدهد. دهقان - 1384 - ، معتقد است فضای مجازی یک شبکه گسترده جهانی است که شبکههای مختلف رایانهای در اندازههای متعدد و حتی رایانههای شخصی را با استفاده از نرمافزارها و سختافزارهای گوناگون و با قراردادهای ارتباطی به هم وصل میکند. از جمله ابزارهای مورد استفاده در فضای مجازی عبارتند از: اینترنت، بازیهای رایانهای، تلویزیون، ماهواره و تلفن همراه.
بحث فواید و مضرات دنیای مجازی تمام جوامع را فرا گرفته است. فضای مجازی نیاز به فعالیت آشکار و نمایان ندارد. بدون شک، فواید و اهمیت رشد و توسعه رسانههای نوین و فضای مجازی و به ویژه اینترنت، غیرقابل انکار است، چندان که در دوران حاضر، نقش محوری رسانههای نوین و به ویژه اینترنت چنان اساسی است که بدون آن امکان برنامهریزی، توسعه و بهرهوری در زمینههای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و علمی در جهان آینده امکانپذیر نخواهد بود. با این وجود نباید از پیامدهای ناگوار و مخرب فضای مجازی در زمینه-های اجتماعی و فرهنگی غافل ماند؛ به دیگر سخن، اینترنت با همهی خوبیها و فوایدش، از کاستیها و آسیبهایی نیز برخوردار است که همگان و به ویژه دولتمردان، سیاستگزاران، اولیا و مربیان مدارس و والدین باید بدان واقف باشند.
البته سخنگفتن از اینترنت به معنای نفی این پدیده و نگاه منفی بدان نیست؛ بلکه واقعیت این است که اینترنت دارای کارکردهای مثبت و منفی میباشد، اینترنت فناوریای نیست که بی چون و چرا تحمیل شده باشد، بلکه رسانهای است که به انتخاب خود، همان طور که هست میتوان استفاده کرد و یا به طور کلی از آن چشم پوشید. اینترنت به مثابه یک تیغ دولبه است که با آموزش صحیح و فرهنگسازی کاربران آن و استفادهکنندگان میتوان به وسیله آن عقلانیت ارتباطی را گسترش داد. در غیر این صورت با استفاده نامناسب، آموزش غیراصولی و غیراخلاقی و عدم وجود فرهنگ کاربری، هویت اجتماعی و فردی انسان از بین میرود
بیان مسئله:
روزگاری انسانها در دنیای واقعی زندگی میکردند و ارتباطات بین آنها ملموس بود و با کسانی ارتباط داشتند که در یک مکان با هم زندگی میکردند، اما اکنون مهمترین تغییر دنیای معاصر که شالوده تغییرات آینده جهان را میسازد، رقابتیشدن دنیای واقعی و مجازی است. مهمترین تغییر دنیای مجازی این است که روابط انسانی باواسطه و از راه دور، جایگزین روابط انسانی چهره به چهره شده است. فضای سایبر مرز جدیدی در ارتباطات اجتماعی ایجاد کرده است و مردم در آن، دوستیها و دشمنیهایی ایجاد میکنند و کارهایی انجام میدهند و چیزهایی میگویند که در نیای مجازی هرگز طرح نمیکنند
جهان امروز، جهان پرشتاب مهندسی گسترش و انتقال اطلاعات، ارتباطات و مهارتها است. رشد و گسترش روزافزون رسانههای جدید و فضای مجازی و فناوریهای مربوط به آنها سبب بروز اقتضائات جدیدی بر مناسبتهای فرهنگی-اجتماعی فرزندان در خانوادهها و مدارس شده است. رسانههای جدید به تدریج وارد حریمهایی شدند که قبل از این غیر قابل دسترس به نظر میرسید. یکی از این حریمها، حریم خصوصی خانواده و حریم نیمهخصوصی مدرسه است و میتوان گفت که مدارس و به طور کلی آموزش و پرورش و خانوادهها به عنوان ارکان سنتی تربیت در معرض پدیده نوینی به نام رسانههای جدید و دنیای مجازی قرار گرفتهاند
مخاطبان رسانههای جدید و از جمله دانشآموزان در معرض انتشار و نمایش پیامهای متنوع رسانهای قرار دارند که حتی میتوانند الگوهای فرهنگی و اجتماعی را تغییر دهند
برای مثال، یافتههای مطالعه صفارحیدری و عبدااللهپور علمدار - 1393 - ، در مطالعه " بررسی تهدیدها و فرصتهای فضای مجازی بر گسترش و ترویج سبک زندگی اسلامی-ایرانی"، نزدیکی و قرینبودن سبک زندگی ایرانی و اسلامی در ابعاد مختلف زندگی با نگاه توحیدی را نشان میدهد که شیوهها و مرسومات این دو حوزه فکری را سالیان درازی به هم پیوند داده و نزدیک نمودهاست. در عصر کنونی و با گسترش فضای مجازی، شاهد دگرگونی در سبک زندگی هستیم، که به نوبه خود بر الگوهای رفتاری ما اثرگذار میباشد. فرهنگ غرب از طریق بسط و گسترش فضاهای مجازی، رایانه و اینترنت در پی ایجاد نوعی هماهنگی و توسعه سبک زندگی غربی است. از جمله تهدیدات فضای مجازی در گسترش سبک زندگی اسلامی-ایرانی را چالش هویت، عدم توجه به تنوع فرهنگی، عدم دسترسی همگان به فناوریهای روز دنیا و وابستگی به فضای کاذب است.
پیدایش رسانههای جدید در نزدیک به دو دههی گذشته باعث تغییرات عمیقی در عرصههای مختلف زندگی روزمره و به ویژه امر آموزش و فرهنگ گردیده است. این تغییرات خود یک عرصه فرهنگی نوین پدید آوردهاند که با تعابیر مختلف از آن به فرهنگ الکترونیکی، فرهنگ دیجیتال، فرهنگ سایبر و فرهنگ مجازی یاد شده است - شکیب، . - 1392 زمانی کارکرد و نقش رسانهها محدود به هدایت و راهنمایی، آموزش و خبررسانی و سرانجام تفریح و تبلیغ بود اما امروزه به مجموع این نقشها، فرهنگسازی، اثرگذاری بر نگرش به هویت جنسی و تهدید نیز اضافه شده است و پیشبینی میشود که هر روز بر نقش و کارکردهای رسانههای نوین افزوده شود.
در جامعه امروز ما، گرایش به اینترنت و شبکههای اجتماعی مجازی به عنوان سکاندار فضای مجازی چنان رایج شده است که بیشتر خانوادهها رایانه شخصی دارند و اعضای خانواده، بخش زیادی از وقت خود را در استفاده از این فضاها سپری میکنند و فضای مجازی در میان همهی گروههای اجتماعی اعم از زن و مرد، پیر و جوان، باسواد و بیسواد از جذابیت خاصی برخوردار است و موجب ایجاد دگرگونی-هایی در جنبههای مختلف زندگی افراد شدهاست و استفاده از اینترنت و شبکههای اجتماعی مجازی جزء سبک زندگی آنان گردیده است، لذا شناسایی چالشهای فرهنگی-اجتماعی شبکهای اجتماعی مجازی به عنوان عاملی که تاثیر بسیاری بر زندگی افراد و خصوصاً جوانان و دانشآموزان که بیشتر تحت تاثیر این پدیده قرار میگیرند، بسیار با اهمیت است.
امروزه میتوان گفت که رسانهها و به ویژه رسانههای غربی به ابزار مهمی در دست دشمنان تبدیل شدهاند تا از این طریق فرهنگ و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران را تهدید کنند و علاوه بر آن با بحرانهای مختلف به منازعات داخلی نیز دامن بزنند - نقیبالسادات، - 1387، و از آنجا که رسانهها در رهبری افکار عمومی و به صحنه آوردن تودهها نقش فعالی داشته و در به وجود آوردن جریانات سیاسی نرم و به اصطلاح "انقلابهای رنگی" نقش ویژهای دارند
بنابراین شناخت رسانههای نوین و فضای مجازی و اتخاذ راهبردهای مناسب میتواند آسیبها و بحرانهای ناشی از رسانهها را مدیریت کرده و نظم جامعه را محفوظ دارد. بنابراین از آنجا که آموزش و پرورش به عنوان یکی از موثرترین متولیان امر تربیت و آموزش فرزندان از جایگاه و نقش برجستهای در تعلیم و تربیت رسمی کشور برخوردار است، حضور رسانههای جدید و تاثیرات آنها میتواند دغدغهای مهم برای سیاستگزاران امور فرهنگی و آموزشی کشور باشد. این مسئله هم به لحاظ نظری و هم در عمل دغدغههایی را برای سبک زندگی دانشآموزان و خانوادههای آنها برمیانگیزاند و از این رو توجه به آن امری شایسته و لازم است. امروزه در حالی که رسانهایشدن جامعه شکلهای پیچیدهتری به خود میگیرد، مباحث زیادی نیز در خصوص پیامدهای آن برای جامعه مطرح میگردد و به مرور زمان رابطهای که مردم با رسانهها دارند، ابعاد تازهتری مییابد
از آنجا که مسایل و چالشهای آموزش و پرورش معاصر از قبیل افت کیفیت آموزش، جهانیشدن اهداف تعلیم و تربیت، دغدغه حفظ هویت، بالا رفتن هزینهها و توسعه شکافها، نسبت به دهههای قبل شتاب مضاعفی یافته است و با توجه به این موضوع که هر نوع تحول و تغییری در عرصههای مختلف از جمله عرصه آموزشی و فرهنگی آثار و تبعات متناسب با اهداف و کارکرد خود را به دنبال خواهد داشت، ضرورت توجه همهجانبه به نتایج و آثار رسانههای نوین و فضای مجازی، ضمن افزایش شناخت و آگاهی ما نسبت به این رسانهها، میتواند از آسیبهای این رسانهها کاسته و بر فرصتهای آنها بیافزاید. به دلیل اهمیت ساماندهی و نظارت بر فضای مجازی و رسانههای نوین، رهبر معظم انقلاب در تاریخ 17 اسفند 1390 دستور تشکیل "شورای عالی مجازی" را صادر کردند.
