بخشی از مقاله
چکیده
ناهنجاریهای زیستمحیطی در دوران معاصر امری روشن و غیر قابل انکار است. از راهکارهای ارائه شده برای رفع این ناهنجاریها میتوان به مسئله اخلاق زیستمحیطی اشاره کرد. عدم آشنایی یا دقت به این مهم، مشکلات و آسیبهای فراوانی پیشروی مسئله محیط زیست برجای گذاشته است. اما توجه و گسترش اخلاق زیستمحیطی از چه طریقی میسور میباشد؟ از راهحلهای مطرح برای رشد فزاینده این امر توجه به مسئله فرهنگ است. اما کدام فرهنگ؟ فرهنگ دینی در الگو و شکلدهی به باورها نقش ویژهای دارد.
از آنجا که دین به عنوان مجموعه معارف وحیانی مدنظر ماست، پس پیام الهی در همه امور برای هدایت و سعادت مادی و معنوی بشر از ناحیه خدا ارائه شده است. هرآنچه که در زندگی فردی و اجتماعی انسان نقش داشته باشد، در دین حق بدان توجه داده شده است. ازجمله آنها مسئله محیطزیست و اخلاق زیستمحیطی است.
موضوع اخلاق زیستمحیطی اگرچه از موضوعات نوظهور در حوزه اخلاق کاربردی است، اما در نصوص دینی ما با ادبیات خاصی مورد توجه قرار گرفته است. اخلاق زیست محیطی مبتنی بر نظام فکری و اعتقادی گوناگون، به طرح معیارهای متناسب با دیدگاه خود درباره نحوه تعامل انسان با محیط اطرافش میپردازد. اینکه در باور اسلامی ما، چه وظایفی برای اخلاق زیست محیطی میتوان برشمرد، از نکات مهمی است که باید تحت عنوان الگوی فرهنگ اسلامی در رشد و گسترش این مهم بیان شود. در این تحقیق ضمن نشاندادن اهمیت اخلاق زیستمحیطی و مؤلفههای مؤثر در آن، به جایگاه و نقش آن در فرهنگ اسلامی اشاره میشود.
2 - واژگان کلیدی
- 3 طرح مسئله محیط زیست موهبتی خدادادی است که خطر از بین رفتن آن، حیات آدمی را با مخاطره مواجه می سازد. درواقع محیط زیست مهمترین رکن زندگی مادی و طبیعی انسانهاست که اهمیت آن بدیهی و غیر قابل انکار است. به بیان دیگر محیط زیست، نظام پیچیدهای از ذخایر منابع طبیعی است که جریانی باارزش را برای جامعه انسانی فراهم میکند. از طرفی کمیاب بودن این منابع و استفاده بیرویه از آنها محرومیت افراد این نسل و نسلهای آتی از خدمات این نعمتها را موجب شده است. همچنین این نوع بهرهبرداری، علاوه بر محرومیتی که به دلیل از بین رفتن منابع ایجاد میکند، با آلودهسازی محیط، ضرر دیگری نیز بر این افراد وارد کرده و در مجموع رفاه اجتماعی را کاهش میدهد.
در این راستا محققان عوامل مختلفی را برای جلوگیری و پیشگیری از این مخاطره مطرح می کنند. یکی از آنها، آموزش مسائل مربوط به محیط زیست به مردم است. اما این آموزش از قالبها و الگوهای مختلفی پیروی میکند. یکی از آنها بیان الگوی معیار در قالب فرهنگ دینی است. آموزش تا در قالب و الگوی درنیاید، تأثیر خاصی در میان توده مرده نخواهد داشت. قالب فرهنگ یافتن امری در پرتو اشاعه و تبلیغ آن امر میسر میگردد. در این صورت افراد، خانوادهها و جامعه، برای ارتقاء فرهنگ حفاظت از محیط زیست تلاش خواهند کرد.
آموزش جامع و مستمر درباب اخلاق زیست محیطی، با توجه به اقشار مختلف و برنامهریزی برای همه آنها، در راستای بیان فرهنگ اسلامی دراینباره امری مهم است. در این تحقیق ابتدا به چیستی محیط زیست، اخلاق زیستمحیطی و مخاطره جدی وضعیت محیط زیست، به نقش فرهنگ اسلامی در گسترش اخلاق زیستمحیطی اشاره خواهیم کرد. روش کار در این مقاله براساس روش تحلیلی و توصیفی و با مطالعات کتابخانهای است.
- 4 تعریف محیط زیست از محیط زیست تعاریف متعددی از سوی محققان صورت گرفته است. شاید نتوان به یک تعرف دقیق و جامع و مانعی از آن دست یافت. در این میان به چند تعریف اشاره می کنیم: برخی قوانین ناظر به سه عنصر طبیعت، منابع طبیعی و شهر و مناظر را همان محیط زیست می دانند. - تقیزاده انصاری، - 7 :1387 در یک تعریف محیط زیست مجموعهای متشکل از هوا، آب، ذرات معلق مانند دوده، غبار و خاک دانسته شده است.
- لواسانی تهرانی، - 3 :1372 شبیه همین تعریف با اصطلاحات علمی به این صورت بیان شده است: » محیط زیست تشکیل شده از نظامهای اتمسفر، پدوسفر، بیوسفر و هیدروسفر است. مجموعه این نظامها به اضافه نیروی خورشیدی فضای محیط زیستی را آماده میکنند و بستر حیات را با تمام تنوعی که دارد میسر می سازد.« - همان: - 4 در تعریف علمی دیگر محیط زیست شامل آب، هوا، خاک و عوامل درونی و بیرونی مربوط به حیات هر موجود زنده دانسته شده است.
- کیس، - 6 :1384 یونسکو نیز در تعریف محیط زیست چنین می گوید: » محیط زندگی بشر یا آن بخش از جهان که بنا به دانش کنونی بشر، همه حیات در آن استمرار دارد. - « همان: - 5 عدهای این تعاریف از محیط زیست را، تعریف عام از آن می دانند. یعنی محیط زیست در این معنا مکان و فضایی است که در آن زیستن وجود دارد. - فتحعلی: - 1390
برخی همین معنای عام را به این صورت بیان میکنند:» محیط زیست به طور عام به مجموعه شرایط و تأثیرگذاریهای خارجی و داخلی گفته میشود؛ پس محیط زیست دربرگیرنده انسان، جانوران یا گیاهان، شامل شرایط منفی و تأثیر عوامل طبیعی و شیمیایی، بیابانها، دریاها، جو، گیاهان و جامعه است. - « حسینی شیرازی، - 16 :1387 محیط زیست را به طور خاص و اصطلاحی میتوان به این شکل تعریف کرد: »فضایی با تمامی شرایط فیزیکی و بیولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و غیره که همه موجودات زیستکننده در آنها را شامل میشود و مجموعه روابط بین آنها را دربر میگیرد.
« دفتر حقوقی و امور مجلس، - 23/1 :1383 - 5 محیط زیست در معرض تهدیدهای جدی محیط زیست و منابع آن در معرض تهدیدهای جدی قرار دارد. بوم کره - - Ecosphere در حال فرسایش است و تهدیدهای سامانههای زیستی، در حال افزایش. بیابانزایی هرساله شش میلیون هکتار فزونی میگیرد. سالانه 17میلیون هکتار جنگل تخریب میگردد و تخریب و فرسایش خاک نیز به 26 میلیون تن میرسد. صید بیرویه دریایی و آلودگیهای آبهای زیر زمینی در دنیا به شدت ادامه دارد.
به رغم اقدامات جدی، 17000 گونه زیستی منقرض می شود. لایه اوزون، با وجود همه اقداماتی که صورت گرفته، در حال تخریب و فرسایش است. بهرهبرداری بیش از حد از منابع و ضایعات فراوان مواد، خطرهای جدی برای محیط زیست دربر دارد. تمامی تهدیدها به بوم کره، روندی فزاینده به خود گرفته است. - ر ک: ارجمندنیا، - 96 :1380 رشد بیرویه جمعیت، توسعه شهرنشینی، ظهور فناوریهای جدید و تغییر در عادتها و الگوهای مصرف از یک سو و محدودیت های استفاده از منابع طبیعی از سوی دیگر، علاوه بر به وجود آوردن انواع معضلات پیچیده در کیفیت زندگی انسان، موجب بروز ناسازگاریهای زیست محیطی و اجتماعی شده است.
فاجعه زیست محیطی نه تنها آرامش و امنیت را از زندگی انسان میرباید که موجودیت بشر را تهدید می کند. به همین دلیل در محافل علمی و سیاسی بحث زیست محیطی پر سر و صداترین و جدیترین بحث روز است. طبیعت زیبا و اعجابانگیز ما در حال نابودی تدریجی است و درنهایت محیط زیست کره ما از جهات مختلف تحت فشار شدید قرار گرفته است. - دبیر سیاقی، - 13 :1383
اکنون نشانههای محدودیت منابع زیست محیطی در اقصی نقاط کشور هویدا شده است. زمینهای کشاورزی به ندرت از امکان توسعه بیشتر برخوردار شده و اراضی حاصلخیز موجود درنتیجه سوء مدیدیت به طور مرتب حاصلخیزی و بهرهدهی خود را از دست میدهند. اکثر مراتع بیش از ظرفیت تحمل خود مورد چرا قرار گرفته و به تدریج قابلیتهای آنها تنزل مییابد. منابع دریای و آبزیان درنتیجه بهرهبرداریهای بیرویه و افزایش آلودگیها به شدت در معرض تخریب قرار گرفتهاند.
منابع آبهای سطحی و زیر زمینی درنتیجه استفاده بیرویه و ورود انواع آلایندهها از نظر کمی و کیفی تنزل یافته و به عنوان یک چالش اساسی، بسیاری از جوامع را تحت تاثیر قرار داده است. در حال حاضر تخریب جنگلها که در پایداری آب و هوا و تنظیم جریانهای آبی نقش اساسی ایفا میکنند، در بسیاری از جوامع به ویژه در جوامع در حال توسعه به ابعاد نگران کنندهای رسیده است. - پوراصغر سنگلاچین، - 4 :1386
هرچند روند تخریب محیط زیست از دیرباز و با شروع زندگی انسان بر کره زمین آغاز شد، اما شکلگیری انقلاب صنعتی در اروپا بر شدت آن افزود. چراکه از این پس، علم با تغییر هدف خود از شناخت طبیعت به ابزاری برای تسلط بر آن، نگرشی جدید نسبت به طبیعت برای انسان به ارمغان آورده است. - اصغری لفمجانی، - 19 :1384 چنین تغییر رویکردی سبب شده است که انسان به جای استفاده از نیروی اندیشه خود، در راستای حفاظت و بهبود معیارهای ارزشمند محیط زیست، از آن نعمت خدادای در جهت افزایش قدرت خود نسبت به طبیعت بهره جسته، به عاملی موثر در ایجاد آشفتگی در بستر طبیعت تبدیل شود.
از این رو جهان امروز، به ویژه از آغاز قرن بیستم، جهانی سراسر از بحرانهای زیست محیطی است. بحرانهایی همچون: جنگلزدایی، تخریب مراتع، کویرزایی، کاهش منابع طبیعی، افزایش آلودگیهای آب، هوا، صدا، اسیدی شدن آبهای شیرین و افزایش پسماندهای خانگی و صنعتی. - همان - متاسفانه صدمات وارده به محیط زیست، اکثرا نامرئی و مدت زمانی طول میکشد تا آثار مخرب و مرگبار مختلف آن، بر سلامتی بشر و طبیعت ظاهر می شود؛ به همین علت باید به دنبال راهکاری بود تا ضمن جلوگیری از این خطر، افراد نیز به رعایت و حفاظت از محیط زیست اقدام نمایند. به همین جهت بهترین راهکار و پیشنهاد اخلاق زیستمحیطی است. حال باید دید اخلاق زیستمحیطی چیست؟
6 - اخلاق زیست محیطی
یکی از گرایش های عمده و پرجاذبه در علم اخلاق، اخلاق زیست محیطی - Enviromental Ethics - است که در وسیعترین مفهوم خود، به معنای رابطه با همه آن چیزهایی است که جزئی از محیط زیست یک موجود اخلاقی میباشد، موجودی که برای او موضوع درستی و نادرستی طرح میشود. این چیزها شامل سایر انسانها و آنچه انسان میسازد، نظیر ماشین و شهر نیز میشود. - بنسن، - 4 :1382 اخلاق زیست محیطی شاخهای از اخلاق کاربردی است که به برخورد انسانها با عالم غیر انسان و عناصر غیر انسانی میپردازد.
از این رو آنچه مستقیما مورد توجه اخلاق محیط زیست قرار دارد، بررسی چگونگی رابطه عوامل انسانی آگاه و خودمختار با چیزهای موجود در محیط زیست است. گفتنی است که اخلاق محیط زیست نه تنها به محیط طبیعی، بلکه به محیط شهری نیز توجه دارد. توجه به تاثیرپذیری فیزیکی، ذهنی و روحی آدمی از طراحی و مصالح ساختمانهای ساخته شده، نمونهایی از این مسائل است.
- جمعی از نویسندگان، - 199 :1386 در سال 1992 اتحادیه دانشمندان متعهد، بیانیهای به نام» دانشمندان جهان به بشریت هشدار میدهند« منتشر کرد که 1600 تن از دانشمندان برجسته جهان و از جمله 102 برنده جایزه نوبل آن را امضا کرده بودند. این بیانیه اعلام میدارد که در اثر فعالیتهای مخرب بشر، ممکن است جهان زنده چنان دگرگون شود که دیگر نتواند حیات را به شیوهای که برای ما آشناست، تامین میکند. از این رو، اخلاق جدیدی لازم است که حرکت عظیمی را برانگیزد و رهبران، حکومتها و انسانهای بیمیل را به ایجاد تغییرات بزرگ وادارد. - اصغری لفمجانی، - 14 :1384
