بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مهمترین معضلاتی که امروزه جوامع، علیالخصوص جوامع درحالتوسعه با آن درگیر هستند پدیده فساد اداری است که قدمتی به درازای جامعه بشری دارد که مشکلات و بحرانهای آن دامنگیر کل جامعه میشود و با توجه به ماهیت پنهان و آثار مخربی که دارد نهتنها جنبههای اجتماعی، حقوقی و اقتصادی را مخدوش میکند بلکه فساد اداری باعث آسیب به توسعه و مانع رشد رقابت سالم و عدالت اجتماعی میشود. در یک نظام اداری فاسد، کارمندان از موقعیت انحصاری خود در ارائه خدمات بهره میگیرند و با شغل خود به تجارت میپردازند که این امر میتواند موجب اخلال در نظام سیاسی کشور شود.
بررسی ریشههای فساد اداری با توجه به ویژگیهایی که دارد محیطی را نشان میدهد که در بستر آن عوامل انسانی جرت مییابند تا به راحتی با سوءاستفاده از موقعیت شغلی ایجادشده دست به اقداماتی بزنند که در پرتو آن حقوق اجتماعی، اقتصادی و سیاسی شهروندان نقض و یا حق مسلم فرد یا گروهی بهآسانی پایمال یا بهناحق به دیگری واگذار شود.
.1 مقدمه
ازآنجاکه همواره در طول ادوار گذشته و بالأخص در چند سال اخیر فساد بهعنوان یکی از فلجکنندهترین عناصر در جامعه ایران نمود پیداکرده است. فساد اداری همواره با مقوله سلامت اداری در ارتباط بوده است. این دو مانند دو کفه یک ترازو عمل میکنند که هرچقدر از یکی کاسته شود بر دیگری افزوده میشود فساد اداری ارتباط و پیوستگی زیادی با سلامت اداری دارد، برای اینکه سلامت اداری حاصل شود لازم است پدیده فساد اداری بهطور کامل شناساییشده و تا بتوان به مبارزه با آن پرداخت و موجبات سلامت اداری را فراهم آورد. بیتردید بر همگان فرض است که رعایت نظم و مقررات کار، از خود کار مهمتر است چرا که در صورت عدم رعایت چارچوب و نظامات شکلی کار، کار مطلوب و قابل دفاع ارائه نخواهد شد، لذا سالهاست که این مهم بهعنوان اصلی انکارناپذیر در تمام جهان پذیرفتهشده و موردتوجه ویژه نظامهای اداری و دولتها قرارگرفته است.
در کشورمان با توجه به بند 5 اصل 156 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دستگاه قضایی مأموریت پیداکرده است تا ...»اقدام مناسب برای پیشگیری از جرم...« نیز این ضرورت احساس و منتهی به وضع قانون گردیده است. لذا قانونگذار جمهوری اسلامی برای پیشگیری و مقابله با فساد تدابیر متعددی اتخاذ کرده است.
ازجمله صادر شدن دستور تشکیل »ستاد مبارزه با مفاسد اقتصادی و مالی« در 10 اردیبهشت 1380 و یا تدوین و ابلاغ »سیاستهای کلی نظام اداری« در 14 فروردین 1389 و یا تهیه و تصویب »آئیننامه پیشگیری و مبارزه با رشوه در دستگاههای اجرایی« در 22 اسفند 1383 و همچنین تصویب »قانون ارتقاء سلامت نظام دارای و مقابله با فساد« در سیوپنج ماده و بیستوهشت تبصره در تاریخ 1390/08/07 از آن جمله به شمار میرود که در دو سطح ماهوی و شکلی به پیشگیری از فساد سیاستگذاری شده است.
همچنین قوه مجریه نیز در همین راستا در سال 1392 به اتخاذ یک سیاست تازه برای پیشگیری از فساد مبادرت ورزیده است. در این راستا هیئتوزیران در 21 اسفند سال یادشده »آئیننامه پیشگیری و مقابله نظاممند و پایدار با مفاسد اقتصادی در قوه مجریه« را به تصویب رسانده است تا در عرصه دستگاههای اجرایی تدابیر مناسب برای پیشگیری از وقوع فساد اتخاذ و اجرا شود - نیاپور، . - 1394 در هر صورت برای کاهش شمار فساد همه نهادها باید در راستای از بین بردن و یا کاهش تأثیرگذاری عوامل جرمزا مشارکت کنند - دادخدایی، . - 1390 ولیکن گرچه برنامههای ضد فساد در ایرانعمدتاً بر اصلاح مدیریت دولتی و مدیریت امور مالی عمومی متمرکز بوده است ولی این برنامهها تا کنون چندان مؤثر واقع نشدهاند.
»از نظر صاحبنظران و اندیشمندان و حتی عامه مردم فساد اداری نهتنها کاسته نشدهاند بلکه در پارهای از موارد ظرف چند سال گذشته نیز افزون گشته است. شاید بتوان اینچنین گفت که بنمایههای فساد اداری فراتر از توان و ظرفیت دولت و مدیریت حاکم بر آن است تا آنجا که روابط ساختاری عناصر کلیدی در جامعه ازجمله ساماندهی درونی نظام سیاسی، رابطه حاکمیت و شرکتهای خصوصی و روابط فیمابین حکومت و جامعه مدنی را نیز در برمیگیرد.
آقایان - تن 1995، حق و مول 2001، رایلی - 1998 معتقد هستند که مدل منحصربهفردی در دست نیست که بتوان بر اساس آن مدل روابط یادشده را ساختاربندی و طبقهبندی نمود تا بلکه خطرات بروز فساد به حداقل ممکن برسد. ازاینرو شیوههای متفاوتی برای کاهش فساد مطرحشدهاند اما ازنظر نگارنده طراحی یک راهبرد ملی و استفاده از ظرفیتهای درونی یک جامعه میتواند سرعت پیشگیری و کنترل فساد اداری را افزون نماید و در صورت پیادهسازی این راهبرد دیگر مبارزه با فساد نهتنها نیازی نمییابد بلکه قبل از وقوع، راههای انحرافات و فساد را بهدرستی مسدود مینماید
.2 مفهوم فساد
فساد یا آسیب از کلمه لاتین rumpere میآید که به معنای شکستن است. بنابراین در فساد چیزی میشکند یا نقض میشود، این چیز ممکن است رفتار اخلاقی یا شیوهقانونی یا غالباً مقررات اداری باشد. در زبان فارسی، در فرهنگ معین واژه فساد به معنای تباهی، گندیدگی، پوسیدگی، بیاعتباری، خرابی و پوچی و نیز بهصورت مصدر به معنای گرفتنی اموال کسی بهزور و ستم گرفتن آمده است. برای فساد یک تعریف جامعومانع امکانپذیر نیست. زیرا مفاهیم همواره سیال و متغیرند و از یکزمان تا زمان دیگر و از یک مکان تا مکان دیگر و از یک فرهنگ تا فرهنگ دیگر، تفاوت میکند. فساد نیز از همینگونه مفاهیم است. بدیهی است که مفهوم فساد در لغت هر چه که باشد، در رشتههای مختلف علوم انسانی، مفهوم خاص ویژه خود را بازمییابد که البته نزدیک به معنای لغوی خواهد بود
.3 تعریف فساد اداری
در فرهنگ وبستر در مقابل واژه فساد اداری آمده است که فساد اداری پاداشی نامشروع است که برای وادار کردن فرد به تخلف از وظیفه تخصیص داده میشود. در دائرهالمعارف امریکا فساد اداری با بهرهگیری از مصادیق آن اینگونه تعریفشده است فساد اداری شامل فروش آراء حقوقی، تصمیمات اداری یا قانونی یا مقامات دولتی میشود. پرداخت پنهانی به شکل هدیه، هزینه دستمزد، استخدام، کمک به خویشاوندان نفوذ اجتماعی یا هرگونه رابطهای که منافع عمومی و رفاه آن را مختل سازد چه حاکی از پرداخت و چه حاکی از عدم پرداخت پول باشد، معمولاً بهعنوان فساد شناخته میشود
.4 مفهوم شناسی فساد اداری
طبق تعریف بانک جهانی و سازمان شفافیت بینالملل، فساد سوءاستفاده از اختیارات دولتی - قدرت عمومی - برای کسب منافع شخصی - خصوصی - است که این تعریف موردتوافق عمومی در جهان است و بهطور ضمنی فرض شده است که مجموعهای از قوانین و ضوابط مدون اداری وجود دارد که چهارچوب فعالیتهای مجاز اداری را تعیین میکنند. هرگونه رفتار اداری که مغایر با این قوانین باشد و در آن انتفاع شخصی مطرح باشد فساد اداری تلقی میشود.
فساد بیانگر نوعی اغتشاش در نظمی درست و منطقی است که بهمرورزمان با آسیبی که به بدنه ریشه و اساس نظام میزند موجب فروپاشی نظام میگردد . فساد اداری بیانگر خلل و آسیبی است که در بدنه نظام اداری بروز میکند و ناشی از علل و عوامل بیشماری است که غالباً غیرمرئی و نامحسوس میباشد. فساد اداری بستگی به نوع برخورد و تدابیری دارد که دولت جهت ریشهیابی، کنترل و حذف تدریجی آن به کار میبرد.
نقطه مقابل فساد اداری موضوع سلامت اداری است. یعنی نظام اداری با رعایت اصول و مقررات اداری حاکم و با توجه به نظم اداری از قبل طراحیشده، وظایف خود را بهخوبی و برای نیل به بهرهوری سازمانی اجرا مینماید. سلامت اداری یکی از خواستها و آرزوهای دیرینه جوامع مختلف بوده بهطوریکه نظام اداری یک ابزار توزیع عادلانه خدمت به عموم شهروندان باشد.
سلامت اداری به وضعی فراتر از اثربخشی کوتاهمدت سازمان اشاره دارد. سلامت نظام اداری مجموعهای است از خصایصنسبتاً پایدار که انطباق با شرایط محیط، روحیه بالای نیروی کار، کفایت برای حل مشکلات، سرعت عمل و... را به همراه دارد. بهطورکلی سلامت نظام اداری بر برآیند انجام کار اثربخش تأکید دارد
سلامت اداری خواهوناخواه ریشه در دو عامل مدیریت و رهبری قوی و صادقانه و انسجام درونی نظام اداری دارد. رویداد سلامت سازمانی ازلحاظ مفهوم پویاییهای سازمانها و پژوهش و کوشش در جهت بهسازی آنها، مزایای علمی قابلملاحظهای دارد.
.5 علل و عوامل ایجادکننده فساد اداری
دلایل گوناگونی را برای فساد اداری در جوامع مختلف برشمردهاند : فقر اقتصادی و نابسامانیهای درآمدی کارکنان سازمانها، فقر فرهنگی و عدم وجود باورهای استوار اخلاقی و نبود مقررات و قوانین بازدارنده و نظامهای کنترلی مؤثر از زمره دلایل اصلی بروز فساد اداری بوده است اما شاید مهمترین دلیل اشاعه فساد اداری نبود ساختارهای شفاف و روشن انجام امور در سازمانهاست در محیطهای اداری غیر شفاف و مبهم امکان کجرویهای اداری افزایش مییابد و انجام رفتارهای فسادآلود تسهیل میشود بنابراین شاید به جرت بتوان ادعا کرد که مؤثرترین و کاراترین شیوههای مبارزه با فساد اداری خروج از فضای تاریک و سایه و شفافسازی محیط و ساختارهای اداری است. بنابراین بررسیهای صورت گرفته بر روی پدیده فساد اداری حکایت از پیچیده بودن و گسترده بودن عوامل مؤثر در شکلگیری این پدیده دارد ولی بهطورکلی میتوان عوامل اصلی شکلگیری این پدیده را به سه گروه تقسیمبندی کرد
