بخشی از مقاله
چکیده
در سالهای اخیر، رشد شهرنشینی و تبعات ناشی از آن، از مهمترین دغدغههای برنامه ریزان بوده است. کشور ما بدلیل دارا بودن جمعیت جوان، دارای رشد جمعیت بالایی است که این عامل در کنار سایر عوامل مؤثر بر توسعه شهرها، باعث گردیده است تا شهرها با مشکلات عدیده ای در اسکان جمعیت و ارائه خدمات مناسب به آنها روبرو گردند. پیشرفت فن آوری اطلاعات و ارتباطات - ICT - در طی سالیان گذشته، افق جدیدی را بر حل مسایل و مشکلات جامعه و افزایش بهره وری فعالیتهای اقتصادی پیش روی برنامه ریزان قرار داده است. استفاده از این ابزار در حل مشکلات شهرهای بزرگ در تحقیقات بسیاری مورد تأکید قرار گرفته است.
بارزترین شکل استفاده از ICT در کلان شهرهای امروزی، بکارگیری شهرهای دیجیتالی است. بکارگیری این شهرها فقط با فراهم بودن زیرساخت های فنی و مساعد نمودن بسترهای فرهنگی و اجتماعی امکان پذیر بوده و در صورت اجرای دقیق و برنامه ریزی شده آن می توان بسیاری از مشکلات شهرهای امروزی را کنترل و کاهش داد.
مقاله حاضر با هدف تبیین مفهوم شهرهای دیجیتالی در متون برنامه ریزی شهری و منطقه ای ایران و کارکرد آن در حل مشکلات کلان شهرهای کشور صورت گرفته است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد که ایجاد شهرهای دیجیتالی علاوه بر وجود زیر ساخت های فنی مناسب، نیاز به شهروندان دیجیتالی دارد. از طرف دیگر جهانی شدن اقتصاد و توسعه تجارت الکترونیک به ناچار شهرهای امروزی را به شهرهای مجازی تبدیل خواهد نمود. تعیین راهبردهایی که بتوان با استفاده از آن، زمینه های ایجاد شهرهای دیجیتالی را در کشور فراهم نمود از دیگر نتایج ارائه شده در این مقاله می باشد.
مقدمه
از زمان بروز انقلاب صنعتی تاکنون، پدیده شهرنشینی به صورت مسأله ای پیچیده پیش روی برنامه ریزان اقتصادی بخصوص برنامه ریزان شهری و ناحیه ای قرار گرفته است. در سال 1800 میلادی تنها 3/1 درصد از جمعیت جهان در نقاط شهری زندگی می کردند. این نسبت در سال 1900 به 13/1 درصد و در سال 1995 به 46 درصد افزایش یافته است و پیش بینی می شود تا سال 2030 به 60 درصد افزایش یابد. افزایش طبیعی جمعیت، کاهش مرگ و میر، تمرکز فعالیتهای صنعتی در کانونهای شهری، بروز پدیده مهاجرت و ایجاد فرصتهای کار و اشتغال در شهرها از عمده ترین دلایل افزایش جمعیت شهری در طی دو قرن اخیر بوده است.
ر کشورهای در حال توسعه بخصوص ایران، افزایش درآمدهای نفتی، سرمایه گذاری گسترده دولت در شهرها و نبود امکانات زیستی مناسب در روستاها و در نهایت نبود امکانات برابر در سطوح شهرهای کوچک، روستاها، جمعیت شهری را بشدت افزایش داده است بطوریکه بیش از 50 درصد از جمعیت در هفت شهر کشور زندگی می کنند. ادامه این وضعیت باعث گردیده است تا مدیریت این شهرها بسیار پیچیده گردیده و ارائه خدمات مطلوب به شهروندان با مشکلات زیادی مواجه گردد.
لذا با توجه به مشکلات روزافزون موجود در شهرها بخصوص آلودگی هوا و ترافیک شهری لازم است راهکارهای جدیدی برای حل مشکلات فوق ارائه گردد. راهبردهای گذشته نظیر افزایش سرمایه گذاری در سخت افزارهای شهری - ایجاد بزرگراهها و... - بعلت بالا بودن هزینه های سرمایه گذاری و درآمد ناکافی شهرداریها کمتر مؤثر بوده است. از طرفی امروزه با پیشرفت فنآوری اطلاعات و ارتباطات - ICT - در طی دو دهه اخیر، این راهبرد میتواند بسیاری از مشکلات موجود شهرهای بزرگ را کنترل نماید.
با توجه به اهمیت موضوع فوق، هدف از این تحقیق، علاوه بر ارائه شناختی از مفهوم شهرهای دیجیتالی در جغرافیای شهری، بررسی کارکرد این شهرها در رفع مشکلات شهرهای بزرگ می باشد. همچنین این مطالعه با بهره گیری از تجربیات دیگر کشورها سعی در ارائه تأثیرات مثبت و منفی ایجاد شهرهای مجازی در کشور را داشته و می کوشد راهبردهایی را برای توسعه شهرهای دیجیتالی در ایران ارائه نماید.
مبانی نظری و مطالعات انجام شده
مفهوم شهرهای دیجیتالی از بحث و بررسی در خصوص شهر و جامعه نشأت گرفته است. جامعه، به ارتباطات اجتماعی میان افراد و میزان ملاقاتهای آنان اشاره می کند و شهرها به ارتباطات اداری و اتصال و ارتباط بین شهروندان و تصمیم گیرندگان و مؤسسات محلی اشاره دارد. از نظر جامعه، شهرهای دیجیتالی، یک شهر بسته و دارای محدودیتهایی در روابط اجتماعی و فرهنگی است
سابقه شهرهای دیجیتالی اولیه به بیش از یکصد سال پیش، در زمانی که رادیو و تلویزیون اختراع گردیدند بر می گردد. با این اختراعات مردم در یک فضای مجازی با یکدیگر ارتباط برقرار می نموده اند. از نظر شهر نیز ، شهرهای دیجیتالی از 60 سال پیش هنگامیکه وسایل مخابراتی و تلگرافی در جامعه ایجاد شده اند وجود داشته اند. اختراع وسایل ارتباطی در طی سالیان گذشته توانسته اند بسیاری از مشکلات شهرها را حل نموده و تا حدودی شهرهای مجازی را تحقق بخشند. شهرهای مجازی با جامعیت بیشتری ابتدا در سال 1985 در امریکا و در 65 شهر با 17 میلیون عضو با اتصال به شبکه مجازی - AOL - توسعه یافته اند در این شبکه کلیه اطلاعات مورد نیاز شهروندان اعم از اطلاعات ارائه دهندگان خدمات، فرصتهای شغلی و غیره به شهروندان ارائه می گردد. که این شبکه روزانه 5 میلیون بازدید کننده دارد
از شهرهای دیجیتالی چندین تعریف در متون اقتصادی و جغرافیای شهری صورت گرفته است که رسیدن به یک تعریف مشترک را مشکل می سازد. نقاط مشترک این تعاریف، کیفیت رشد سریع تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در انتقال شهرهای موجود به شهرهای صنعتی و ارائه خدمات بر خط به شهروندان، تجار و بازرگانان از طریق مؤسسات محلی و دولتهای الکترونیکی است. این شهره ا بطور خاص از نیمه سال 1990 در جهان زمانیکه دولتها شروع به ایجاد سایتهای اینترنتی نمودند گسترش زیادی یافته اند. دویاگلاس شهرهای دیجیتالی را "یک شهر واقعی که شامل ارتباطات گسترده ای میان مردم، فعالیتهای بخش عمومی و خصوصی، خرید و فروش، ارائه فعالیتهای غیر سود آور اجتماعی است . یک شهر دیجیتالی به یک فرد خاص تعلق نداشته و می تواند برای تمام شهروندان در نظر گرفته شود"
شهرهای دیجیتالی را یک فضای مجازی معرفی می کند که در آن ساکنین شهرها و موسسات محلی می توانند خدمات مورد نیاز خود را در این فضا بدست آورند. در این فضا اطلاعات برای نیاز کاربران جمع آوری و پردازش می گردد. در تعاریف دیگر شهرهای مجازی را "کار واقعی در زمان واقعی" تعبیر نموده اند که این امر با استفاده از فن آوری اطلاعات و ارتباطات صورت می پذیرد.
در زمینه عملکرد شهرهای دیجیتالی در حل مشکلات شهری مطالعات زیادی صورت گرفته است، هر چند این مطالعات سابقه ای زیادی ندارد. عمده این مطالعات بیشتر در کشورهای توسعه یافته که سابقه زیادی در بکارگیری فن آوری اطلاعات و ارتباطات در سیستمهای شهری را دارند انجام گرفته است. گسترش شهرهای دیجیتالی یا مجازی از دهه 1980 در ادبیات اقتصادی و جغرافیایی شهری وارد گردید. هر چند مفهوم شهرهای مجازی با توسعه وب سایتها از سالهای 1970 مورد توجه محققان و پژوهشگران قرار گرفت. در اجرا نیز بکارگیری ICT از سال 1960 وارد جامعه شهری گردید. واژه شهر الکترونیک برای اولیه بار در سال 1993 رایج گردد
مطالعه شهرهای دیجیتال در حوزه مطالعات اقتصاد بخش عمومی و برنامه ریزی شهری قرار دارد. توجیه این مطلب اینست که میان اهداف شهرهای مجازی در سیستمهای اقتصادی - اجتماعی و اهداف اقتصاد بخش عمومی یعنی حداکثر کردن رفاه اجتماعی، ارتباط نزدیکی وجود دارد. در مطالعات موجود نیز هدف از بکارگیری شهرهای مذکور، تسهیل در انجام امور عمومی شهرها و دولت ذکر شده است.
روبرت و اتکانسون در یک مطالعه جامع به بررسی تغییرات تکنولوژی و تأثیرات آن در شهرهای امروزی پرداخته است. روبرت اثر بالقوه تغییر تکنولوژی را بر توزیع فضایی مشاغل و مکانها در شهرها مورد بررسی قرار داده و نتیجه می گیرد که تاثیر پیشرفت تکنولوژی بر کارکردهای شهری در طی سالهای اخیر گسترده بوده است. رشد فن آوری اطلاعات و ارتباطات - - ICT در طی دو دهه گذشته شکل فعالیتهای اقتصادی را تغییر داده است و تسهیلاتی را نیز برای آنها فراهم نموده است. در حوزه جغرافیای اقتصادی ، رشد ICT باعث شده است تا شهرها تراکم خود ا از دست داده و از لحاظ مکانی توسعه و گسترش یابند
یک کلان شهر مجموعه پیچیده از سیستم های اقتصادی - اجتماعی و سیاسی با تصمیمات گروههای مختلفی از آحاد جامعه نظیر افراد، بنگاهها و دولت است. در این شهرها، شهرنشینی شکل خاص خود را پیدا نموده است. طولانی بودن محل کار با محل زندگی افراد و مسافتهای شهری از عمده ترین ویژگی های زندگی در شهرهای امروزی است. ایجاد بزرگراهها، ارتباطات مخابراتی و ایجاد مشاغل مجازی از عمده ترین دلایل گسترش شهرهای بزرگ در کشورهاست. قرار گرفتن مکانهای تجاری و بازرگانی در شهرها با گسترش ICT نیز تغییر پیدا نموده است.
مکانهای مرکزی شهرها در گذشته محل تلاقی تماس بازرگانان و مصرف کنندگان بوده است بتدریج جایگاه خود را از دست خواهد داد. تصمیم به ایجاد یک واحد بازرگانی و تجاری در یک شهر بیشتر به فراهم بودن زیر ساختهای فن آوری و مخابراتی بستگی دارد و در نهایت فعالیتهای تجاری در یک فضای مجازی و در وب انجام می شود. در این میان مشاغل نیز بعنوان مشاغل آشکار و در یک مکان جغرافیایی تبدیل به مشاغل مجازی گردیده و خدمات خود را نه در یک شهر بلکه برای تمام سیستمهای شهری ارائه خواهد نمود .[6] دویاج - 2002 - طی یک مطالعه به بررسی شهرها و شهروندان دیجیتالی پرداخته است.
در این بررسی روند شهرنشینی در جهان مورد بررسی قرار گرفته است و عنوان شده است که افزایش جمعیت و کاهش نرخ مرگ و میر در طی سالهای گذشته رشد شهرنشینی را بسرعت افزایش داده است، بطوریکه نیمی از جمعیت جهان در حال حاضر در شهرها زندگی می کنند. از طرف دیگر با رشد جمعیت شهرها مشکلات متعددی در عبور و مرور مردم برای دریافت ارائه خدمات از موسسات محلی و... ایجاد شده است که با بکارگیری ICT می توان راهکارهای جدیدی را برای حل مشکلات شهری ارائه نمود
ایده شهرهای دیجیتالی یا شهرهای مجازی با توسعه فن آوری اطلاعات و اتصال شهروندان به سایتهای اینترنتی از سالهای 1970 مطرح گردید و در حال حاضر بسیاری از خدمات شهری در قالب پورتال شهری ارائه می گردد. نویسنده در این مقاله به نمونههای مختلفی از شهرهای دیجیتالی اشاره می کند که مهمترین آنها یک جامعه شبکه ای است. جامعه شبکه ای - مانند یک پردازشگر - حجم وسیعی از اطلاعات و شاخصهای مرتبط با جامعه را جمع آوری و پردازش می کند و آنگاه برنامه ای را برای ایجاد ارتباط بین این اطلاعات و شهروندان ارائه می نماید.
این شبکه در حال حاضر در شهرهای امریکا و برخی از شهرهای استرالیا وجود داشته و توسط سازمانهای غیر انتفاعی اداره می شود. در بخشهای دیگری از این مطالعه، پیش نیاز موفقیت شهرهای دیجیتالی، وجود شهروندان دیجیتالی ذکر شده است . شهرهای دیجیتالی باید همان خصوصیات یک شهر واقعی را داشته باشند. بنابراین شهروندان نیز باید بتوانند بسهولت وارد این شهر شده و خدمات مورد نیاز خود را دریافت نمایند. هر گونه محدودیت در ورود به شهرهای مجازی - نظیر هزینه و... - مفهوم شهرهای مجازی را با مشکل مواجه خواهد نمود
روش تحقیق
این پژوهش ازنوع تحقیقات "نظری- کاربردی" و روش بررسی آن "توصیفی- تحلیلی" است. درمرحله اول ازطریق بررسی متون و مقالات، منابع اینترنتی وکتابخانه ای، آرشیو ادارات و سازمانهای دخیل درموضوع تحقیق، اطلاعات لازمه فراهم شده است. سپس به تدوین چارچوب نظری و مطالعات انجام شده پرداخته شده است.
یافته های تحقیق
-1 رشد شهرنشینی در کشور:
سرعت شهرنشینی در کشور از دهه 1340 در ایران شروع گردید. جمعیت شهری کشور از 16 میلیون نفر در سال 1355 به 27 میلیون نفر در سال 1365 و 32 میلیون نفر در سال 1370 و 45 میلیون نفر در سال 1383 و 70 میلیون نفر افزایش یافته است. براساس آمار ارائه شده در گزارش مرکز آمار ایران، نسبت شهرنشینی در کشور در سال 1385 به بیش از 62 درصد رسیده است. بر اساس این آمار بطور متوسط سالانه 900 هزار نفر به جمعیت کشور افزوده میشود - جدول شماره . - 1 دلایل زیادی برای گسترش شهرنشینی در متون جغرافیای شهری ذکر شده است که برخی از آنها عبارت است از:
· رشد بالای جمعیت در طی دهه 60 و 70 در کشور
· مهاجرت گسترده روستائیان به شهرها به دلایل مختلف اقتصادی - اصلاحات اراضی، تحولات بخش کشاورزی و ... -
· بسط سرمایه داری پیرامونی - توسعه امکانات اشتغال و زندگی در نقاط شهری -
· صادرات نفت و افزایش درآمدهای نفتی و افزایش سرمایه گذاری در شهرها و افزایش واردات و نابودی فرصتهای اشتغال در روستاها
جدول شماره :1 تغییرات جمعیت کشور طی سالهای 1335-1385
همچنین براساس تخمین های انجام شده ، جمعیت کشور در سال 1400 هجری شمسی، حداقل معادل 134 میلیون نفر و در صورت ادامه روند موجود به 165 میلیون نفر افزایش خواهد یافت که در این میان جمعیت شهری کشور معادل 109 میلیون نفر خواهد بود. این ارقام به معنی چهار برابر شدن جمعیت شهری در طی یک دوره 30 ساله است که هرگونه تعلل در پاسخگویی به مسائل مختلف آن مشکلات زیادی را در اداره و مدیریت شهرهای کشور ایجاد خواهد نمود
-2 بررسی وضعیت زیر ساخت های ICT در کشور:
یکی از پیش نیازهای ایجاد جامعه اطلاعاتی در هر کشور، فراهم بودن زیر ساخت های مناسب در حوزه فنآوری اطلاعات و ارتباطات است. مشکلات متعددی که در طی سالیان گذشته در اقتصاد کشور - نظیر جنگ و سیاستهای نامناسب اقتصادی و ... - ایجاد شده بود باعث گردید که شکاف تکنیکی زیادی بین اقتصاد کشور با اقتصاد سایر کشورهای جهان بخصوص کشورهای توسعه یافته ایجاد شود. این شکاف در حوزه فن آوری اطلاعات و ارتباطات بیشتر از سایر حوزه ها در نظام اقتصادی بوده است. ایجاد شهرهای مجازی در شهرهای کشور ارتباط نزدیکی به فراهم بودن زیر ساخت های فن آوری اطلاعات و ارتباطات - - ICT دارد. عمده ترین زیر ساخت های مورد نیاز توسعه ICT در کشور عبارت است از :
· زیر ساخت های فنی و پشتیبانی
· زیر ساخت های حقوقی، قانونی و قضائی
· زیر ساخت های منابع انسانی
· زیر ساخت های فرهنگی، اجتماعی
برای فراهم کردن زیر ساخت های فوق در کشور طی سالهای 1384 1381 B اقدامات متعددی صورت گرفته است از جمله تصویب قانون تجارت الکترونیکی، تدوین طرح جامع فن آوری اطلاعات توسط وزارت فن آوری و ارتباطات، پیش نویس قانون امضاء دیجیتالی و سایر اقدامات که در حال حاضر در دست اجرا می باشد
همچنین عمدهترین مسائل و مشکلات و چالش های پیش روی توسعه فن آوری اطلاعات در کشور، آماده نبودن شرایط فرهنگی، سنتی بودن نظام بازرگانی، تجهیز نبودن منابع انسانی و عدم آموزشهای لازم به افراد، فراهم نبودن زیر ساخت های فنی و مخابراتی، همسو نبودن قوانین و مقررات با محیط دیجیتالی و ضعف سیستم یکپارچه الکترونیکی در موسسات و سازمانهای دولتی است که رفع مشکلات فوق به کندی صورت می گیرد. اجرای شهرهای مجازی و ارائه خدمات شهری در قالب آن، نیاز به فراهم بودن بسترهای لازم دارد که عمدهترین بسترهای آن علاوه بر فراهم بودن بسترهای مورد اشاره در بالا عبارت است از:
• طراحی نرم افزارهای لازم برای جمع آوری ، طبقه بندی و پردازش
