مقاله فضای شهرهای اسلامی

بخشی از مقاله

چکیده

شهر اسلامی به شهرهایی اطلاق می شود که در سرزمین های دارای فرهنگ و اعتقادات نشات گرفته از دین اسلام ایجاده شده اند یا رشد یافته اند. این شهرها همگی در خصوصیات کالبدی متاثر از حاکمیت فرهنگ اسلامی یا حکومت های اسلامی با یکدیگر اشتراکات زیادی دارند. در این میان، اندیشمندان اسلامی کمتر به ویژگی های کالبدی- فضایی شهر مطلوب اسلام و المان های ساخت این شهر پرداخته اند. در این راستا پژوهش حاضر، تلاشی است در جهت شناخت و معرفی ویژگی های فضایی- کالبدی این شهرها که عناصر و اجزای شهرهای اسلامی را مورد بررسی قرار می دهد.

.1 مقدمه

شهرنشینی و شهرهای اسلامی، دوره ای مشخص و محدود یعنی چهارده قرن پیش را در برمی گیرد و با کمال شگفتی بر پهنه ای بسیار وسیع در سه گوشه جهان کم و بیش مهم و باستانی گسترش یافته است. این پهنه از اقیانوس اطلس تا دریای چین از خلیج گینه تا آسیای مرکزی از بالکان تا اندونزی و از شاخ آفریقا تا خلیج بنگال گسترده می شود. این شهرها همگی در خصوصیات کالبدی و اجتماعی متاثر از حاکمیت فرهنگ اسلامی با یکدیگر اشتراکات زیادی دارند

شهر اسلامی شهری است که در آن مظاهر تمدن اسلامی نمود دارد و دارای هویت خاص فضایی، فرهنگی و تاریخی است و ویژگی های آن در ارتباط با دین اسلام بوده و از قرآن و سنت نشات می گیرد. اگر این شهرها بتوانند، اصول و ارزش های مورد قبول خود را به ناظر و جامعه القا کنند، می توانند به نقش ارزشمند هویتی خویش تداوم بخشند. علاوه بر اصول و ارزش ها، اگر شهرهای اسلامی و عناصر شهری بتوانند خود را به عنوان الگوی برتر و پایدار مطرح کنند که از نمونه های بیگانه خود برتر و شاخص تر باشند، به عنوان عامل هویتی جامعه ظاهر خواهند شد. از این رو شناسایی این اصول  وارزش ها که زمینه ساز شکل گیری عوامل هویت ساز بوده اند از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار هستند. این پژوهش تلاشی است در جهت شناسایی و معرفی عناصر و اجزای شهرهای اسلامی.

.2مفهوم شهر اسلامی

در منابع مختلف برای شهر اسلامی تعاریف گوناگونی ارائه شده است. شهرسازان بر اساس معماری حاکم بر شهرها آن را شهری می دانند که بر اساس فرهنگ اسلامی ساخته شده است. در الگوی شهر اسلامی، عامل مسلط دین اسلام است و به طور حتم تمام شاخص ها و عناصر زندگی اجتماعی و کالبدی شهر بر اساس این عامل نظام و هویت می یابد

به این ترتیب شهر اسلامی ماهیتی است ثابت که در هر مکان و زمان تجلی ویژه خویش را خواهد داشت. به عبارت دیگر، شهر اسلامی ماهیتی است بالقوه که می تواند در هر زمان و مکانی با توجه به فناوری زمانی و مکانی با توجه به فناوری و مصالح و دانش و هنر و فرهنگ بومی- که با اصول و ارزش های اسلامی در تعارض نباشند- تفسیر و تجلی خاص خویش را داشته باشد.

به طور کلی فرهنگ اسلام که نوع خاصی از فرهنگ دینی با نمود مردمی است، دو نوع تاثیر عمده بر شهرهای ما گذاشت:

-1تغییر رفتار شهرنشینی مردم

-2 تحول صورت ظاهری شهرها.

هم چنین اسلام با دو استراتژی رویه توسعه شهرها را تغییر داد:

الف- تولد عناصر جدید شهر: فرهنگ جدید نیازمند عناصر جدیدی بود که ظهور آنها، تاویل جدیدی از تبلور کالبدی شهر را ارائه می کرد. معماری بناهای جدیدی را به این جامعه هدیه داد. مساجد، تکایا، امامزاده ها، مدارس قدیم و... از دیگر عناصر خاص این دوره است.

ب- تغییر و تکامل عناصر قدیمی: بازارها و محلات نیز در این دوران تعاریف کاملی به خود گرفتند؛ بطوریکه تصویر ذهنی ما از این عناصر همان است که در دوره اسلامی شکل گرفته است. میادین، راه ها و کاروانسراها نیز از جمله این عناصر هستند

.3 متون اسلامی و فضاهای شهری

اگرچه در متون اسلامی صراحتا به تعبیر "فضای شهری" اشاره ای نشده است، اما به دلایلی چند و از جمله: با عنایت به آنچه درباره اهمیت و جایگاه شهر مطرح شده است، با توجه به اهمیتی که تعالیم اسلامی برای جمعیت و جماعت و وحدت مردمان مطرح می کند، با توجه به آیین های جمعی خاصی که یا تشریع شده یا مورد تاکید و موافقت دین قرار گرفته است، با عنایت به سفارشاتی که در آگاهی از احوالات مومنین نسبت به یکدیگر رسیده است، با توجه به ویژگی هایی که برای مکان های عمومی امده است، با عنایت به تاکید و توسعه بر زیبا آفرینی و لزوم ارتباط با طبیعت، با توجه به جایگاه ارتباطات انسانی و تاکید بر آن، با عنایت به لزوم تماس با طبیعت و با توجه به همه آنچه زندگی جمعی مسلمانان را مورد بررسی قرار داده و ویژگی هایی را برای آنها معرفی نموده است؛ می توان به لزوم وجود اماکن و فضاهایی عام در شهرهای مسلمانان پی برد

.4 فضاهای شهری در شهرهای دوره اسلامی

با توجه به معنی شهر،معنی جمع، معنی و مصداق اجتماع و با عنایت به مصداق تعامل اجتماعی و معنی عمومی بودن، می توان فضای شهر، فضای شهری و فضای عمومی در شهرهای تاریخی مسلمانان را تعریف کرد و مصادیق آنها را معرفی نمود. با عنایت به عدم قطعیت همه ویژگی ها و معیارهایی که به عنوان ویژگی ها و مختصات فضاهای شهری ذکر می شوند، برای همه فضاهای شهری در همه جوامع و همه زمان ها، و با توجه به تعاریف و ویژگی های بومی، می توان برخی مصادیق فضاهای شهری در جامعه اسلامی را بیان نمود. به بیان دیگر، سخن در این است که .1 آنچه عموما به عنوان تعریف و ویژگی های فضای شهری ذکر می شود عینا قابل تسری به همه جوامع و تمدن ها نیستند؛ و .2 حتی در یک جامعه واحد نیز ظهور این ویژگی ها نسبت به زمان و شرایط در تغییر هستند.

.5 بنیان شهرهای اسلامی

اگرچه بنیان تمام مشخصه هایی که اسلام در نظر گرفته بسیار گسترده است اما به هر حال تعامل معماری با فرهنگ، به معنای تاثیرگذاری دوسویه این دو مقوله در یکدیگر است. ویژگی بناها و شهرها در یک جامعه از عناصر فرهنگی آن مایه می گیرد و به تدریج خود در بافت فرهنگی مردم رسوخ می کند و مناسبات خانوادگی و اجتماعی خاص را سامان می دهد.

با توجه به این پیوند عمیق، یکی از پیش زمینه های هرگونه توسعه فرهنگی مطلوب، حفظ پیوند خود با سنت های اصیل و معقول می باشد. بنیان های برنامه ریزی شهرهای اسلامی به گونه ای که ثابت کند برنامه ریزی شهری در اسلام بر اساس اصول معین و برگرفته ار ارزش های والای دین اسلام بوده است، مشخص می شود. قوانینی که با استفاده از تجربیات تمدن های گذشته نیازهای فردی و اجتماعی و مادی و معنوی مسلمانان را برآورده می ساخته است. پیاده کردن این اصول باعث شد که تمام شهرهای اسلامی از نوعی وحدت ترکیب برخوردار باشند که آن را از دیگر شهرها متمایز کند. به ویژه که این اصول و قواعد در هر شهر بر یک پایه و اساس استوار بوده است

.6سیمای شهرهای اسلامی

شهرهای دوره اسلامی مانند دوران پیش از اسلام در ایران، از سه بخش اصلی به نام های کهن دژ، شارستان و ربض تشکیل می شدند.کهن دژ بخش حکومتی، مقر حاکم و برخی نهادهای حکومتی بود که عمدتا در وسط شهر و روی تپه ای طبیعی بنا می شد تا از نظر دفاعی در وضع مناسبی قرار داشته باشد.کیاخره عنوانی بود که پیش از اسلام به این بخش اختصاص داشت. ربض یا حومه حوزه پیرامونی کهن دژ و شارستان بود. مزارع، باغات و روستاها فضاهای اصلی در ربض به شمار می رفتند. شارستان یا شهرستان به بخش اصلی شهر که محل زندگی مردم بود اطلاق می شد. در شکل 1 نمایی از بخش های کهن دژ، شارستان و ربض آمده است.