بخشی از مقاله
چکیده
فضای مجازی، بستری تعاملگرا برای جامعهای مجازی است که مهمترین رخداد آن، شکلگیری شبکههای اجتماعی است. جهان شبکهای، حاصل اجتماع و ارتباط هزاران شبکه اجتماعی در این فضای مجازی است. در این ارتباطات، همه در کنار هم حاضرند و از یکدیگر مطلعاند؛ بدون اینکه همدیگر را ببینند یا بشناسند. فضای مجازی، موجب همافزایی قدرت اجتماع شده و در ذات خود میتواند جمهوریت را در مقابل حاکمیت قرار دهد. این محیط مجازی، مبتنی بر دموکراسی تام و اداره مردمی است و نشان داده که مدیریت کامل و جامع را برنمیتابد.
عمده مخاطرات فضای مجازی را باید در پیدایش شبکههای اجتماعی جستوجو کرد و بیشترین توان را در نظارت، هدایت و کنترل این قدرت نرم هزینه کرد. برای داشتن فضای مجازی پاک، لازم است فرصتها و تهدیدهای این فضا را شناخت و متناسب با آن، راهبردهایی را طراحی نمود. به نظر ما، بایستههای جامعه اسلامی را میتوان به جوامع مجازی سرایت داد و ایجاد فضای مجازی پاک را ممکن شمرد.
یکی از شاخصههای قدرت در فضای مجازی، شبکههای اجتماعی است که روشهای متعددی توسط کارشناسان برای مهار و کنترل این قدرت نرم پیشنهاد شده است.مباحثِ مطرحشده، مبتنی بر دریافتهای تجربی و مطالعات مرتبط در طول دو دهه آشنایی با فضای مجازی و ابعاد آن است. به نظر نگارنده، ورود حاکمیت به فضای مجازی، ایجاد بسیج سایبری، تأسیس شبکههای بدیل، تولید اطلاعات و محتوا و در نهایت، کنترل و نظارت، میتواند فضای مجازی همساز با هنجارهای دینی و فرهنگی جامعه ما را به عنوان فضای مجازی پاک ترسیم کند.
درآمد
اصطلاح »شبکههای اجتماعی«، برای نخستینبار در دهه 1960 میلادی مطرح شد و از آن پس، بهسرعت به اصطلاحی کلیدی در مطالعات علوم اجتماعی بدل گشت. در مباحث نظری، شبکه اجتماعی، به این صورت تعریف میشود که مجموعهای از نهادهای اجتماعی شامل مردم و سازمانها که به واسطه روابط معنادار اجتماعی بههم متصل میشوند و نیازها، ارزشها و علایق خود را با هم به اشتراک میگذارند. این شبکهها در گذشته به صورتسنّتی بر انواع ارتباطات و دوستیها در پارادایمی چهرهبهچهره و مبتنی بر همزیستیهایی بومی و قومی متمرکز بود. اما شبکههای اجتماعی امروز بر جامعه مجازی آنلاین و ارتباطات ملی و فراملی و در بستری جهانی متمرکز است.
شبکه های اجتماعی مجازی، پایگاه یا مجموعه پایگاههایی هستند که امکانی فراهم میآورند تا کاربران بتوانند علاقهمندیها، افکار و فعالیتهای خود را با دیگران به اشتراک بگذارند تا دیگران هم در این فعالیتها با آنان سهیم شوند. یک شبکه اجتماعی مجازی، مجموعهای از سرویسهای مبتی بر وب است که این امکان را برای اشخاص فراهم میآورد تا ویژگیهای عمومی یا خصوصی برای خود ایجاد کنند، یا با دیگر اعضای شبکه ارتباط برقرار نمایند، منابع خود را با آنها به اشتراک گذارند و از میان دیگر اعضا برای خود دوستانی جدید پیدا کنند. شبکههای اجتماعی، محل گردهمایی صدها میلیون کاربر فضای مجازی است که بدون توجه به مرز، زبان، جنس و فرهنگ، به تعامل و تبادل اطلاعات میپردازند. در واقع، شبکههای اجتماعی برای افزایش و تقویت تعاملات اجتماعی در فضای مجازی طراحی شدهاند. امروزه، اصطلاح »شبکه اجتماعی مجازی« در همه فرهنگها وارد شده و تعاریف و ویژگیهای متعددی برای آن برشمردهاند.
طی چند سال اخیر، رشد فناوریهای نوین در حوزههای اطلاعرسانی و همگرایی رسانهای در شرایط اجتماعی گوناگون، بروندادهای متفاوتی داشته است که پدیده شبکههای اجتماعی، یکی از این دستاوردهاست. اکنون این شبکهها، سکاندار اقیانوس پرتلاطم فضای مجازیاند؛ شبکههایی مردمی که مبتنی بر فناوریهای نوین فعالیت داشته و با اجتماعگرایی مجازی نقش اساسی را در معادلات رسانهای جهان بازی میکنند. این فناوری، علاوه بر قابلیت شبکهسازی مجازی، امکان استفاده از فرصتهای مختلف در محیط اینترنت را همچون: جستوجو، خواندن و بهاشتراکگذاری اخبار، بارگذاری عکس و فیلم، یادداشتنویسی و عضویت در گروههای مختلف و برپایی تجمعات سیاسی را فراهم کرده است. شبکههای اجتماعی مجازی، بسته به ساختهای اجتماعی مختلف جامعه شکل میگیرد.
ویژگی شبکه اجتماعی مجازی
شبکههای اجتماعی مجازی، گروههای کوچکسنّتی دو یا چند نفره را به مدد فناوریهای نوین به هم متصل کرده و گروههای اجتماعی بزرگ تشکیل داده است. این شبکهها از طریق یک یا چند نوع از وابستگیها به هم متصلاند و در بستر یک جامعه اطلاعاتی پیچیده، با کارکردی منحصربهفرد یک شبکه همگرای تأثیرگذار را به وجود آوردهاند؛ اما موفقیت و محبوبیت روزافزون آنها، به دلیل داشتن رنگ و بوی اجتماعیو کاملاً مردمی است. در این فرایند، جامعهای شبکهای تولید شده و ارتباطات جوامع در قالب شبکههای اجتماعی برقرار میشود. در این ارتباطات، خواسته یا ناخواسته همه دست در دست یکدیگر میگذارند و در کنار هم حاضر شده و از علایق یکدیگر مطلعاند. گفتوگو در جامعه مجازی شبکهای بین مردم،به صورت کاملاً غیرسنّتی صورت میگیرد؛ بدون اینکه یکدیگر را به صورت فیزیکی ببینند، بشناسند یا دوست باشند و با هم فامیل و همشهری باشند.
به مدد فناوریهای ارتباطاتی، شبکههای اجتماعی مجازی، خودبهخود موجب همافزایی قدرت اجتماع شده و در جهان امروز، رأس هرم قدرت حاکمیتی را در هر جامعهای تهدید میکند. در جوامع شبکهای، آحاد جامعه به همپیوسته، قدرت واحدی تحت عنوان »قدرت شبکهای« به وجود آوردهاند. این قدرت، فراتر از اتحاد مردم در جوامعسنّتی است و از ویژگیها و توانمندیهای جامعه اطلاعاتی و شبکهای برخوردار است.
آینده فضای مجازی و شبکههای اجتماعی
قدرت شبکههای اجتماعی مجازی در موضوعات سیاسی و اجتماعی، آنچنان اوج خواهد گرفت که ممکن است قدرت حاکمیت را از دست حاکمان خارج نماید و جامعه را به سمت و سویی که خود میخواهد، هدایت کند. در این صورت، حاکمیت به شکل صوری حکومت میکند؛ اما حکومت واقعی، در دست شبکههای اجتماعی است.
مشارکت تعداد بسیاری از افراد ناشناس با کمک شبکههای اجتماعی و شبکههای پیامرسان در فرآیند سیاستگذاریها و اداره افکار عمومی جامعه، بهویژه در انتخابات و همهپرسیهای سرنوشتساز، در آینده نزدیک، فضای مجازی را به عامل تغییر نظامهای سیاسی و اجتماعی تبدیل خواهد کرد؛ عاملی که قدرتهای حاکم را خورد کرده و تعاریف و حدّ و مرزهای حاکمیتی را در مینوردد؛ هشداری که همه کارشناسان فضای مجازی آن را به دولتمردان در همه کشورها داده و سیطره و نفوذ و تأثیرگذاری این فضای جادویی را گوشزد کردهاند.
طبق آمار ارائهشده، اکنون چهار هزار سرویسدهنده شبکه اجتماعی فعال است که تنها دو شبکه آن، یک میلیون کاربر دارد . این مطلب، به آن معناست که وقتی شخصی یک پیام کوتاه در این شبکه قرار میدهد، بهسرعت میان یک میلیون نفر منتشر شده و بازتاب مییابد. این سرعت و فراگیری، در هیچ رسانهای امکان ندارد؛ یعنی ممکن است در مقابل حاکمیت، یک تصمیم شبکهای اتخاذ شود که موجب هیجان و رویدادی اجتماعی یا موجی فراگیر و غیرقابل کنترل شود؛ مانند برخی تشییع جنازههای اخیر که بدون اطلاعرسانی حاکمیتی، دهها هزار نفر در آن حاضر شدند. ازاینرو، گفته میشود شبکههای اجتماعی مجازی، میتواند موجب تضعیف یا متلاشیشدن قدرت متمرکز شود. با این رویکرد، به طور طبیعی، صاحبان قدرت در مقابل این شبکههای اجتماعی واکنش نشان میدهند.
شبکه اجتماعی مجازی در ذات خود، جمهوریت را در مقابل حاکمیت قرار داده است. در جامعه شبکهای، دموکراسیسنّتی نیز به چالش کشیده شده است؛ یعنی اگر رئیس جمهور انتخاب شود و حکومت مردمسالاری نیز برقرار باشد، در عین حال، شبکههای اجتماعی آنقدر قدرتمند شدهاند که میتوانند تصمیم و نظری غیر نظر رئیس جمهور و حاکمیت بگیرند؛مانند موجی که برای نخریدن خودروِ صفرکیلومتر در کشورمان بر پا شد و برخی ورشکسته شدند
