بخشی از مقاله
چکیده
جامعهی ما در حال حاضر از جامعه ی سنتی به سوی جامعهی صنعتی پیشرفته و هم اکنون نیز به سمت جامعه ی الکترونیک درحال حرکت است. بنابراین میتوان گفت که فضاهای مجازی نقش بسیار تعیین کنندهای دارند، به همین دلیل امروزه مدیریت دانش و اطلاعات نیازمند یک سری تغییرات در تکنولوژی هاست بهطوری که باید به سمتی حرکت کنیم که در حداقل زمان بتوانیم حداکثر اطلاعات را به افراد ارائه دهیم.
برای حرکت به این سمت نیازمند بازنگری جدی در حوزهی نرمافزار، سختافزار و تکنولوژیهای جدید هستیم بهطوری که کشورهای پیشرفته برای تأثیرگذاری فرهنگی از این فضای مجازی استفاده کرده و برنامه های کوتاهمدت و بلندمدت در این حوزه تدوین کردهاند. تکنولوژی های جدید مانند فضای مجازی، هم فرصت هستند و هم تهدید و چنان چه قبل از ورود این تکنولوژیها نحوهی درست استفاده از آن را یاد بگیریم تبعات منفی آن نیز کمتر خواهدشد.
در مقالهی حاضر برآنیم که به بررسی و تحلیل نقش فضای مجازی در جامعه پرداخته و فرصتها و چالشهایی را که در این ارتباط وجود دارد مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم.
مقدمه
فضای مجازی1 پدیدهای نوین است، که در دنیای کنونی انسانها، با پیامدهای منفی یا مثبتش روز به روز در حال گسترش و فراگیرشدن است . گرچه این مقوله جهت مصارف مثبت و پیشبرد و پیشرفت در علوم و اطلاعرسانی در سطح جهانی طراحی شدهاست اما با گسترش روز افزون،بعضاً سوء استفادههایی صورت میپذیرد که در صورت عدم توجه و بیموالاتی چه بسا منجر به از هم پاشیدن بنیان خانوادهها گردد.
هر روزه شاهد برجسته سازیهایی از سوی رسانهها و صاحبنظران جهت معرفی و بهبود بخشیدن آثار مثبت فضای مجازی و همچنین فعالیتها، ایدهها و پیشنهاداتی جهت کاهش آثار منفی آن هستیم. در سطح کلان و بهصورت کلی فضای مجازی آثار مثبتی از قبیل تجارت الکترونیک در عالم اقتصاد، کاهش بسیاری از هزینهها در بعد اجتماعی، سرعت در انتقال داده ها و اخبار و پیشرفت در تسلط به زبان جهانی انگلیسی در بعد اطلاعرسانی و فرهنگی و … را در پی داشتهاست. همچنین این شبکهی گسترده در بهبود امنیت ملی کشورها و جوامع انسانی و ارتباط گسترده ای که بین سازمان ها و موسسات و مشتریان مختلف و روابط خانوادگی تأثیر قابل ملاحظه و مؤثری داشتهاست
فضای مجازی تأثیرات و نمودهای مختلفی در خانواده های مختلف داشتهاست . به گونه ای که در جایی باعث بهبود بخشی و حتی احیای روابط بین اعضای خانواده شده و در جایی بنیان خانواده ای را تخریب و باعث نابودی و از هم پاشیدگی آن شدهاست. در جوامع امروزی فضای مجازی باعث گردیده است که نقش گفتوگو بسیار کمرنگتر از گذشته شود بهطوری که با گسترش رسانه های ارتباط جمعی2 ارتباطات میان افراد کاهش یافته و کمتر می بینیم که در ادارات، سازمانها، اجتماعات نزدیکان و دوستان و خانوادهها افراد با یکدیگر به گفت وگو و تبادل نظر بپردازند و این عدم تمایل برای گفت وگو میتواند زنگ خطری برای ارتباطات بین انسانها باشد
بیان مسئله
در خانواده های امروزی، شاهد این ماجرا هستیم که فرد پس از بازگشت از محل کار یا تحصیل یا … به کانون خانواده بلافاصله به اتاق خویش رفته و مشغول کار با رایانه و فضای مجازی میشود و حتی وعدههای غذایی و میان وعدههای خود را، به جای اینکه در کنار خانواده و با لذت میلکند با عجله پشت همان میز رایانه میل می کنند . این کاهش گفت وگوهای خانوادگی پیامدهای جبران ناپذیری را به دنبال دارد، از جمله میزان شناخت افراد خانواده نسبت به یکدیگر را کاسته و باعث بدبینی ها و در نتیجه عدم اعتماد اعضای خانواده نسبت به یکدیگر شده و اینگونه میشود که پس از مدتی این ارتباط ضعیف و بدبینانه باعث گوشه گیری - به خصوص نوجوانان و جوانان - و عدم رغبت به زندگی اجتماعی و ارتباط با خانواده میشود
یکی از سوء استفاده ها و تهاجماتی که در شبکه جهانی اینترنت صورت گرفته است نشر تصاویر مستهجن و غیراخلاقی است که باعث شده است این تصاویر خلاف عفت عمومی به آسانی در دسترس کودکان و نوجوانان کنجکاو قرار بگیرد. از طرف دیگر فضای مجازی بستری فراهم کرده است تا افرادی بهصورت آشکار یا پنهانی مطالب موجود در وبلاگها یا سایتها را بدون ذکر منبع و کسب اجازه از آنها به غارت برده که با توسعه و معمولی شدن آن موجب می شود روحیه ی عدم توجه به حقوق دیگران رواج پیدا کند و تجاوز به حقوق دیگران امری عادی و معمول گردد.
یکی از خصوصیات فضای مجازی این است که باعث وابستگی افراد به خود میشود، بدین معنی که پس از مدتی استفاده از آن، این استفاده مستمر و مداوم شده و به اعتیاد فضای مجازی تبدیل میشود پس لازم است که والدین حد و مرزها را در استفاده از فضای مجازی برای کودکان و فرزندانشان تعیین کنند و این مسئولیتی مهم و جدی است که به عهدهی والدین میباشد تا مدت و زمان استفاده ی فرزندانشان از فضای مجازی را مدیریت و سرپرستی کنند
اهمیت موضوع
ورود تکنولوژی 3ها و فناوریهای نوین و همچنین افزایش استفاده از ماهواره، فضای مجازی، موبایل و … در میان جوانان، نوجوانان و خانوادهها باعث بروز آسیبهای اجتماعی زیادی در جامعه شده است به طوریکه ترویج خشونت، از بین رفتن ارزشها، رواج عشق های مجازی، روابط جنسی خارج از استاندارد و … از جمله آسیب های ناشی از فضای مجازی است.
با توجه به اهمیت فضای مجازی در توسعه جوامع، در جامعه ما نیز در سال های اخیر به فن آوری اطلاعات و ارتباطات توجه زیادی شده است. ولی در این رابطه آسیب های جدی وجود دارد که ضروری به ریشه یابی آن پرداخت . "کشور ما از نظر بهره مندی از اینترنت در بین 187 کشور جهان رتبه 87 را دارد که بر اساس طبقه بندی اتحادیه جهانی مخابرات جزء کشورهای متوسط به شمار می رود. 35 درصد استفاده کنندگان اینترنت را قشر جوان تشکیل می دهند و میانگین صرف شده برای اینترنت 52 دقیقه در هفته است"
شبکه های دوست یابی در کشور ما به سرعت در میان جوانان ایرانی محبوب شده است و "ایرانی ها رتبه سوم را در این شبکه ها کسب کرده اند" - ستارزاده،. - 1386 فرهنگ رسانه ای اینترنت، فضای ذهنی جوانان را اشغال کرده و از آن مهمتر، نمایانگر نقش خانواده در کنار این ابررسانه است که والدین روی فرزندان خود تا چه حد کنترل تربیتی و نظارت اخلاقی دارند.
بروز آسیب های نوظهور می تواند زمینه ساز نوع جدیدی از آسیب های اجتماعی و روانی باشد. به همین دلیل، برنامه ریزی برای شناسایی، پیشگیری و کاهش آسیب های نوظهور لازم و ضروری می نماید . آسیب های نوظهور، آسیب های مرتبط با فناوری های جدید است که آسیب های ناشی از استفاده از ماهواره، بازی های رایانه ای، تلفن همراه و اینترنت می توانند در این مجموعه قرار گیرد. در این مقاله سعی شده است تا به آسیب های مرتبط با اینترنت به ویژه عضویت در شبکه های اجتماعی مجازی پرداخته و برای رفع این گونه معضلات پیشنهاداتی ارائه شود.
قبل از اینکه یک فناوری وارد کشور شود باید فرهنگ سازی استفاده از آن نیز انجام شده باشد و در دنیا نیز این گونه است به همین دلیل مشکلی پیش نمی آید اما در کشور ما چون این فرهنگسازی در قبال تولید فناوریها ایجاد نشده یک آسیب نوپدید محسوب میشود و در مجموع میتوان گفت هر صنعت و فناوری که وارد میشود با خود آسیب هایی نیز به همراه دارد. تعاریف ما در حال حاضر نسبت به تکنولوژی ها تغییر کرده به طوریکه زمانی داشتن ویدئو در کشور جرم محسوب می شد اما در حال حاضر یک جرم جدید دیگر به نام ماهواره آمده است. بر همین اساس تعاریف باید استاندارد واحدی داشته باشند تا بتوانیم براساس آن تعریف واحد بگوییم این فناوری با خود آسیب به همراه دارد
پیشینه تحقیق
کشتی ارای و اکبریان - 1390 - با معرفی عصر جدید به عنوان عصر پرشتاب ارتباطات، ورود بسیار ساده و سریع، حداقل محدودیت برای دسترسی، برقراری ارتباط با سراسر دنیا به اشکال مختلف و عدم وجود محدودیت زمانی و مکانی، دسترسی به پایگاه های اطلاعاتی مختلف و شرکت در فعالیت های اقتصادی، علمی، فرهنگی، هنری، مذهبی و ... را از ویژگی های بی بدیل آن بر شمرده اند.
یاسمی نژاد، آزادی و امویی - 1390 - در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که فضای مجازی می تواند امنیت اجتماعی را مورد تهدید قرار دهد، زیرا اینترنت با وجود این که می تواند به عنوان ابزاری قدرتمند در عرصه اطلاع رسانی به کار گرفته شود تا آن جا که گاهی از آن به عنوان انفجار اطلاعات هم نام برده می شود، ولی این فناوری مدرن با تمام فوایدی که دارد، تهدیدها و خطرهایی نیز برای جامعه و بشر داشته است . به طوری که امروزه، بخش عمده ای از جرایم مربوط به حوزه ی کامپیوتر، اینترنت و فضای مجازی است که امنیت اجتماعی را هدف قرار داده اند.
ابری - 1387 - نقش مثبت فضای مجازی را در عرصه ی ظهور خلاقیت مورد تأکید قرار داده است، زیرا فناوری دیجیتالی و جامعه ی شبکه ای، افراد را به سوی زندگی ای سوق داده است که در آن می توانند با اتخاذ نقشی فعال و خلاق، به صورت فردی یا جمعی در ساختن چیزی جدید سهیم باشند، در فرایند هم آفرینی شرکت کنند و به خودیابی خویشتن کمک کنند.
کیفیت آزادی بخشی اینترنت، کاربران اینترنتی را دعوت می کند تا به تفکر، تجربه، بازی، فعالیت های گروهی و ارتباط بپردازند. اینترنت همواره محیطی را خلق کرده است که همگان می توانند با تکیه بر توانایی ها و استعدادهای خود دست به ابداع و خلاقیت بزنند. از میان رفتن محدودیت مکان، زمان، نبود کنترل و انتقاد، ناشناس ماندن، امکان خیال پردازی و تنوع گوناگون محیط های اینترنتی فرصت مناسبی را برای بروز خلاقیت فراهم می کند.
دو فضایی شدن آسیب ها و ناهنجاری های فضای مجازی: مطالعه تطبیقی سیاستگذاری های بین المللی عنوان پژوهشی است که عاملی و حسنی - 1391 - انجام داده اند. در این مقاله تحت پارادایم دو فضایی شدن به به مفهوم سازی عمده ترین آسیب های فضای مجازی پرداخته شده و با مطالعه تطبیق سیاستگذاری ها در برخی کشورهای پیشرو، راهبردهای اتخاذ شده دسته بندی شده اند.
نتایج این تحلیل تطبیقی نشان می دهد که سیاست ها و برنامه های فرهنگی و اجتماعی کشورها را می توان به سیاست های سلبی و ایجابی تقسیم کرد. سیاست های سلبی شامل سیاست ها و برنامه های حذف، کنترل و نظارت و سیاست های ایجابی فرهنگی و اجتماعی جوامع، برنامه ها و سیاست هایی معطوف به تولید محتوا، مدیریت محتوا، برنامه های دیجیتال سازی اطلاعات آنالوگ و دسترس پذیر ساختن اطلاعات و محتوا در شبکه اینترنت است.
فضای مجازی، فرصتها و تهدیدها
فضای مجازی، همانند هر مقولهی دیگری که درعالمِ واقع وجود دارد، باید از منظر تهدید و فرصت، توأما دیده شود. فضای مجازی، سکه ای است که باید دو روی آن را با هم دید. رویی که ناظر به فرصت ها و نقاط قوت آن بوده و روی دیگر که ناظر به تهدیدها -یا به تعبیری نقاط ضعف این فضا- می باشد. باید دانست که شناخت صحیح فضای مجازی و به تبع آن، استفاده ی صحیح و در عین حال حداکثری از این پدیدهی دنیای مدرن، مستلزم شناخت و سپس لحاظ کردن هر دو روی سکه است.
فرصتهای فضای مجازی
از جمله مواردی است که میتوان به عنوان فرصتها و به تعبیری، نقاط قوت استفاده از فضای مجازی نام برد. این موارد عبارتند از:
1. جهانی و فرامرزی بودن: از ویژگی های منحصر به فردی که فضای سایبر را از دیگر رسانهها ممتاز میسازد، جهانی بودن آن است. هر فردی در هر نقطه از جهان می تواند از طریق آن به آسانی، به جدیدترین اطلاعات دست یابد. مرزهای جغرافیایی تاکنون نتوانسته از گسترش روزافزون فضای سایبر جلوگیری کند. از این رو، هر نوع مرزبندی در برابر آن بسیار دشوار مینماید.
2. دستیابی آسان به آخرین اطلاعات: چنانچه بخواهید به آخرین مقاله، کتاب و یا خبری که در یک زمینهی تخصصی و در سطح جهان منتشر شده دست یابید، ساده ترین و سریع ترین راه، استفاده از فضای مجازی است.
3. جذابیت و تنوع: رسانهها از ابزارهای مختلفی همچون فیلم، عکس، متن و یا هر هنر دیگری برای جذاب کردن خویش استفاده میکنند و این در حالی است که این ابزارها در فضای سایبر، همگی در یکجا قابل جمع و نیز قابل دستیابی است؛ از ویژگی های منحصر به فردی که در تنوع و جذابیت فضای سایبر تأثیر بسزایی دارد، مشتریمحوری آن است. امکان نظر سنجی و ارزیابی در این فضا بسیار آسان تر و بهروزتر است و این توانایی را به دادهپردازان، فروشندگان و عرضهکنندگان محصولات اینترنتی میدهد که از آخرین خواستههای مشتریان و مخاطبان خود مطلع گردند.
4. آزادی اطلاعات و ارتباطات: معنای واقعی آزادی اطلاعات، در فضای سایبر محقق شده است. از این رو، شما هر نوع اطلاعاتی را که بخواهید -اعم از فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و...- بدون محدویتهای حاکم بر دیگر رسانه ها، در فضای سایبر قابل دسترسی است. آزادی ارتباطی نیز از ویژگی های دیگر فضای مجازی است که در دیگر وسایل ارتباطی تا این حد قابل دستیابی نیست.
.5 کاهش هزینههای اقتصادی، اجتماعی و ...: از آنجایی که فضای مجازی، فواصل مکانی و تا حد زیادی فواصل زمانی را درنوردیده و لذا در بسیاری موارد، دیگر نیازی به مراجعهی حضوری برای خرید کالا یا خدمات نیست، بنابراین به طور طبیعی، در بسیاری از هزینه های اقتصادی صرفهجویی میشود. کاهش مصرف منابع سوختی برای وسایل نقلیه، کاهش آلودگی هوا به خاطر ترددهای کمتر وسایل نقلیه، کاهش ترافیک و به تبع آن کاهش استهلاک وسایل نقلیه، کاهش رفتوآمدهای غیر ضروری درونشهری و به نبال آن آرامش روانی بیشتر برای افراد جامعه، از جملهی این صرفهجوییها به حساب می آید. همچنین با گسترش نشر الکترونیک، هزینه های هنگفت چاپ و نشر نیز به شدت کاهش یافته و لذا در استفاده از منابع زیست محیطی لازم برای تولید کاغذ نیز صرفهجوییهای بسیاری به عمل میآید.
6. گسترش عدالت رسانهای: با وجود فضای سایبر خصوصاً اینترنت، دسترسی بسیاری از افراد به امکانات یکسان، فراهم میگرددمثلاً. در گذشته اگر بدون وجود اینترنت، فقط افراد خاصی میتوانستند در داخل شهرهای بزرگ به روزنامه ها، جراید ونهایتاً اخبار روز دسترسی پیدا کنند، حالا با وجود فضای مجازی و فناوری های گوناگون اطلاعاتی و ارتباطاتی، تمام افراد حتی در شهرستانهای دور افتاده نیز می توانند به شکلی عادلانه و برابر، از اخبار روز مطلع شوند. به بیانی دیگر، با وجود فضای مجازی، »عدالت رسانه ای« بهوجهِ بسیار بهتری تحقق پیدا میکند.
7. گسترش تعاملات و تبادل نظرها با سرعت بسیار بالا: یک نمونهی عینی وتامّ برای این مورد، »شبکه های اجتماعی« است که امکان تبادل آراء و به اشتراکگذاری مدیاهای مختلف - فیلم، عکس، موزیک، متن و ... - را برای تمام اعضای آن در سراسر جهان در کوتاهترین زمان ممکن فراهم میکند. البته شبکههای اجتماعی در عین داشتن این مزیت و مزایای مشابه، دارای عیوب بزرگ دیگری نیز هستند که در جای خود به آنها هم اشاره خواهد شد.
چالشها و تهدیدهای پیشروی استفاده از فضای مجازی:
اما رایگان بودن، در دسترس بودن، حضور همه افراد با هر تفکری و...
از فرصت هایی است که می تواند در فضای مجازی تهدید نیز محسوب شود. شناخت تهدیدها، آسیبها، معایب و مضرات فضای مجازی و شبکهی سایبر موجب خواهد شد تا بااِشراف کامل و دقت نظر بالا، نگاهی جامع تر به موضوعات داشته باشیم و در هنگام برنامهریزی، طراحی و اجرای برنامهها و فعالیتهای مختلف دچار غفلت و اشتباه نشویم. در زیر میتوان به اختصار، بعضی از مهم ترین گزاره هایی را نام برد که در فضای سایبر، هر کدام تهدیدی را بر زندگی بشر تحمیل کرده است.
