بخشی از مقاله
چکیده:
شهرستان کلات در شمال شرق ایران واقع در استان خراسان رضوی با زیر ساخت های اکومورفولوژیکی، جذابیت های طبیعی زیادی داشته و از تنوع بی نظیر فرهنگی و تاریخی برخوردار است. در مقیاس ملی ، گردشگری کلات نادری می تواند یکی از مناطق بزرگ اکو ژئومورفیک و ژئوتوریستی شمال شرق کشور به شمار آید. این در حالی است که از توان قوی فراملی این منطقه در ایجاد ارتباطات فرهنگی و توریستی بین گستره فرهنگی ایران، ترکمنستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی کمتر استفاده شده است.
در این تحقیق تلاش شده تا با استفاده از داده های زمین آماری و پتانسیل های گردشگری - توان طبیعی و تاریخی شهرستان کلات - برای ایجاد قطب مشترک گردشگری و اکولوژیکی مشترک بین ایران و کشورهای آسیای مرکزی استفاده شود. رویکرد تحقیق بر باز کردن و توسعه دروازه ای جدید بین ایران و آسیای مرکزی است که شهرستان کلات بیشترین قابلیت را در این ساختار فراملی ایفا می کند.
در نهایت با داده های زمین آماری مشخص شد که محور اتصالی شهر مشهد به کلات در ایران با امتداد در خاک ترکمنستان و اتصال به شهر دوشاک این اتصال فضایی را به خوبی تا دوشاک-تجن- مرو و دوشاک- عشق آباد بوجود خواهد داد و از سوی دیگر نیز مشخص شد که قابلیت ییلاقی حوضه های آبریز شهرستان از حوضه ارچنگان تا چهچهه،و پتانسیل های زمین باستان شناسی منطقه می تواند کانون های تفریحی مناسبی برای گردشگران ترکمنستان و کشورهای آسیای مرکزی باشد . ارتباط گردشگری بین مردم ایران و کشورهای گستره توران علاوه بر باز زنده سازی مثبت تعاملات تاریخی می تواند توسعه و غنای سیاسی پایدارتری را هم در مرزهای شمال شرق کشور فراهم آورد.
مقدمه و طرح مسئله
در اغلب مطالعات مربوط به آسیای مرکزی1 بعد از فروپاشی رژیم سوویت سوسیالیست 2 از فرصت به وجود آمده به عنوان بازار جدیدی از ذخائر عظیم معدنی و نفت و گاز و شرایط مناسب گردشگری نگریسته می شود یا اینکه توسعه مناسبات زیر سایه توسعه روابط سیاسی و امنیتی تعریف می گردد
از طرف دیگر پتانسیل هایی که به لحاظ محیطی و زمین باستان شناسی در منطقه کلات و سرخس ایران واقع شده اند ضرورت این ارتباطات را بیشتر کرده است. البته در رابطه با اهمیت راهبردی و ژئوپلیتیک این موضوع و اتصال ترانزیتی ایران و آسیای مرکزی که در حال حاضر از سه پایانه مرزی باجگیران، لطف آباد و سرخس صورت می گیرد، تردیدی نیستاما به واقع این فرصت تاریخی به وجود آمده عملاً در محورهای دیگری همچون ارتباطات فرهنگی و گردشگری مورد کنکاش بیشتری قرار نگرفته است
به بیان دیگر هر چند در سال های پس از 2000 اهمیت اقتصادی و سیاسی منطقه آسیای مرکزی بیش از پیش نمایان شده اما نباید از کارکرد فرهنگی آن به عنوان یکی از حوزه های مهم تمدنی ایرانی چشم پوشی کرد - خدایار، - 16 :1386، که حتی مفهومی اساطیری از خاستگاه نژادی آریا "ایران ویچ" را با خود دارد - قرشی، . - 174 :1380 حتی برخی از محققین از ابتدای شکل گیری مطالعات آسیای مرکزی، بر پرهیز از آغشتگی این مطالعات با اغراض سیاسی تأکید کرده اند
به هر حال به نظر می رسد همانگونه که در گذشته تاریخی آسیای مرکزی، عامل نزدیکی و تبادلات فرهنگی ایران و توران بر پایه عبور تعیین کننده راه ابریشم، روابط بازرگانی و استفاده مشترک از مراتع بوده - ورهرام، - 6 :1371، امروزه به سبب اهمیت زیرساخت های توسعه انسانی می توان بر اصل گردشگری پایدار به عنوان زمینه تبادلات فرهنگی تأکید کرد. به باور کارشناسان اولویت توسعه فرهنگی در مسیر توسعه غیر قابل انکار است چرا که توسعه فرهنگی، توسعه اقتصادی و حتی توسعه سیاسی را به دنبال دارد
به ویژه در کشورهای دارای توسعه نامتعادل فضایی که حرکت توسعه در نواحی مرزی نسبت به مرکز با کندی مواجه می شود - احمدی پور، - 2 :1387، توسعه مبتنی بر گردشگری از بهترین آلترناتیوهای توسعه همه جانبه در چنین جاهایی است که دچار ضعف بنیان های توسعه هستند
در تحقیق حاضر به دنبال بررسی امکان ایجاد قطب ویژه گردشگری در شهرستان کلات هستیم که با توجه به موقعیت مرزی و فرصت های ناشی از همسایگی با جمهوری ترکمنستان می تواند به عنوان قطب گردشگری و اکولوژیکی مشترک بین ایران و کشورهای آسیای مرکزی استفاده شود. البته مبنای نظری ورود به این موضوع را هم می توان در راستای حفظ و توسعه میراث مشترک جهانی عنوان کرد که مطابق بند 1و2 کنوانسیون میراث جهانی3، مجموعه آثار طبیعی و فرهنگی برخوردار از ارزش های تاریخی، هنری، باستان شناسی، مردم شناسی، زمین شناسی، جغرافیایی، حفاظتی، زیستی، بصری و ... را به عنوان میراث مشترک جهانی مطرح کرده است
از طرفی باید دانست واقعیت وجود علایق خویشاوندی و قومی و روابط تجاری بین مرز نشینان در دو طرف مرزها، در مناسبات همجواری و تحکیم روابط طرفین نقش زیادی دارد - حافظ نیا و همکاران، . - 10 :1385 در مجموع انتظار می رود که امکان بسط و توسعه محورهای ارتباطی بین ایران و ترکمنستان در راستای بهره گیری مشترک از توانمندی های بالقوه شهرستان کلات در یک ساختار فراملی به صورت قابل توجهی وجود دارد و همین موضوع ضرورتی برای انجام این تحقیق و تحقیقات بیشتر در این زمینه است. بنابراین در طول تحقیق تلاش می شود با تأکید بر چشم انداز توسعه گردشگری شهرستان کلات در آینده، فرضیه شکل دهی به اتصال فضایی ایران، جمهوری ترکمنستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی برای ایجاد قطب گردشگری مشترک مورد سنجش قرار گیرد. اعتقاد بر این است که بدون شکل دهی به محورهای ارتباطی قوی و مشترک بین ایران و ترکمنستان، توسعه روابط فرهنگی و گردشگری نتیجه بخش نخواهد بود
روش شناسی
روش پژوهش متکی به روش های آماری و تحلیل فضایی است که از واقعیت های میدانی تا بررسی های زمین آماری را در بر می گیرد. به همین منظور در گام اول به طور اجمالی به معرفی محدوده مطالعاتی شهرستان کلات و جاذبه های طبیعی و فرهنگی آن پرداخته شد و سپس سنجش امکان توسعه گردشگری منطقه در سطح فراملی با رویکرد شناسایی فرصت های همسایگی شهرستان کلات با جمهوری ترکمنستان و قوت های ناشی از توانمندی جغرافیایی این شهرستان مورد توجه قرار گرفت.
در گام دوم ضمن تشریح شبکه اصلی راه ها و آبراهه های شهرستان کلات در برنامه GIS و بر پایه تصاویر ماهواره ای Google، به ارائه 3 آلترناتیو برای محوریت توسعه عملکرد گردشگری و اتصال فضایی قطب های جمعیتی ایران و ترکمنستان پرداخته شد و در پایان آلترناتیوهای پیشنهادی بر اساس 5 معیار طول محور، فیزیوگرافی محور، زیرساخت ارتباطی فعلی، دسترسی به جاذبه ها و عبور از حوضه های آبریز در قالب ماتریسی، مورد ارزشیابی کارشناسی قرار گرفتند.کلیه پتانسیل های کلات از طریق روش داده-زمین آماری فهرست شدند.
قلمروی مورد مطالعه
منطقه کلات به سبب موقعیت طبیعی کوهستانی و نفوذ ناپذیری که از گذشته داشته مورد توجه ویژه نادرشاه افشار -1748 - 1689 میلادی - قرار گرفته و بعنوان اقامت گاه در دوره نادری مطرح بوده که امروزه دارای آثار باستانی غنی است. این منطقه امروزه با وسعتی بالغ بر 3500 کیلومترمربع، یکی از شهرستان های شمال استان خراسان رضوی در شمال شرق ایران را تشکیل می دهد که در محدوده 36 25' تا 37 19' عرض شمالی و 59 18' تا 60 29' طول شرقی قرار دارد و از سمت شمال در حدود 140 کیلومتر مرز مشترک با جمهوری ترکمنستان دارد
شکل - - 1 جایگاه محدوده مورد مطالعه شهرستان کلات نادری
جمعیت این منطقه طبق نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 2006 در حدود 39560 نفر برآورد شده است که در 2 نقطه شهری و 72 نقطه روستایی پراکنده اند - مرکز ملی آمار ایران، - 2006 طبق پیمایش های میدانی مشخص شده است که از نظر پراکنش نژادی ترکمن ها به ویژه از تیره های بیات، جلایر و ینگجه در کل شهرستان پراکنده اند.
