بخشی از مقاله
چکیده:
پژوهش ها و مطالعات علمی اندکی در خصوص معماری گذشته سیستان صورت گرفته است و این بررسی ها بیشتر توسط مامورین ، جهانگردان و باستان شناسان خارجی که با اهدافخاصی به منطقه آمده بودند، انجام شده است ، با این همه در خلال مطالعه صورت گرفته توسط نگارندگان بر روی این معماری، آشکار گردید که معماری سیستان در قبل وبعد از اسلام از یک گٌسست وآشفتگی ساختاری برخوردار است ، بطوری که معماری قبل از اسلام شهر سوخته ، دهانه غلامان و کوه خواجه ازشکوه وعظمت زیادی برخوردار بوده به گونه ای که پس از گذشت چند هزار سال از عمر این بناها باز هم همچنان استوار می درخشند، اما از شکوه معماری اسلامی سیستان فقط چند قلعه باقی مانده است که در اثر مرور زمان فرسوده و تا حدودی تخریب شده است که امروزه قلعه رستم بزرگترین یادگار باقی ماندهاز این دوران در منطقه حوضدار سیستان می باشد.
این قلعه در روزگار آبادانی، مکانی مناسب برای زندگی افراد ساکن در آن بوده که مجهز به برج و باروعی عظیم با خندق و در داخل نیز حاکم نشین ، یخدان و فضاهای متعدد مسکونی و اصطبل از مهمترین ساختارهای آن می باشد که با روش توصیفی - تحلیلی به آن پرداخته شده است و با توجه به ساختار معماری و دقت در سفالینه های سطحی، تاریخی نسبی برای این بنای شاخص در نظر گرفته شده است .
-1 مقدمه و هدف:
سیستان دشت پهناور وحاصلخیزی پیرامون دریاچه هامون می باشد. این سرزمین در گذشته یکی از مراکز تمدنی بسیار مهم در محدودهجغرافیایی شرق فلات ایران بوده است. وجود آثار ومعماری باشکوه از دوران های پیش از تاریخ ، تاریخی و اسلامی گواه این واقعیت است که سیستان دوران درخشانی را پشت سرگذاشته و نقش مهمی را در فرهنگ و تمدن بشری بویژه تمدن ایرانی داشته است.به عقیده باستانشناسان،کلیه شهرهای باستانی موجود در محدودهافغانستان،بلوچستان ایران وپاکستان،سواحل جنوبی خلیج فارس وآسیای میانه به شدت تحت تاثیر شهر سوختهبوده است
در سرزمین سیستان از روزگاران گذشته اسلامی نیز بناهای خشتی به یادگار مانده است که توسط استادکاران معمار سیستانی در دورانهای مختلف اسلامی ساخته شده است،از آن جمله قلعه رستم،شهر زاهدانکهنه، قلعه رامرود،قلعه مچی، قلعه سکوهه،آس بادها و...رامیتوان نام برد که هر یک دارای ویژگی های معماری خاصی بوده است . بنابر این هدف از این پژوهش معرفی ویژگی های قلعه رستم و مطالعه بر روی سبک و ساختار معماری و گاهنگاریآنمی باشد.
-2 معرفی منطقه مورد مطالعه
-1-2 موقعیت جغرافیایی و وجه تسمیه قلعه رستم :
این قلعه در ناحیه تاریخی حوضدار و در حدود 70 کیلومتری جنوب غربی شهرستان زابل واقع شده است و در حال حاضر در محدوده آثار شهرستان هامونمی باشد . قلعه فوق حد فاصل شهر سوخته و منطقه تاسوکی و در سمت راست جاده زابل به زاهدان و در حدود سه کیلومتری قلعه مچی قرار گرفته است. - نقشه شماره - 1 قلعه رستم را میتوان بزرگترین و باعظمتترین قلعهی دوران اسلامی سیستان به حساب آورد، شکوه این قلعه در میان منطقه به آن جنبه افسانه ای-تاریخی داده است و بی آن که از سازندگان و استفادهکنندگان آن اطلاع مشخصی وجود داشته باشد به نام بزرگترین و نامآورترین شخصیت سیستان در دوران پهلوانی شاهنامه فردوسی یعنی رستم نامگذاری شده است.
-3 بررسی معماری قلعه رستم :
-1-3 عناصر اصلی معماری قلعه و پیشینه مطالعاتی :
قلعه رستم دارای پلان شش ضلعی نامنظم است که عناصر اصلی معماری آن عبارتند از سردر ورودی که در جبهه شرقی قلعه قرار دارد ، برجهای نگهبانی و تدافعی متصل به حصار قلعه ، یخدان ، اصطبل ، خندق و از همه مهمتر مجموعه حاکم نشین و خانه های مسکونی آن می باشد . همچنین سایر ساختارهای سکونتگاهی در داخل قلعه وجود دارد که به شدت تخریب شده است
سابقه پژوهشی این قلعه بر می گردد به رساله کارشناسی ارشد دکتر کاوش که در سال 1377 به معرفی و شناسایی این قلعه می پردازد - کاوش : 1377، - 87 و سپس در طرح جامع بررسی باستانشناسی دشت سیستان به اختصار به آن اشاره شده است .
-2-3 ویژگی های ورودی قلعه :
نخستین نشانی که از قلعه رستم بر مشتاقان دیدارش ظاهر می شود هیبت و صلابت دروازه های ورودی و 14 برج تدافعی اطراف آن می باشد که با شکوه تمام همچنان در برابر ناملایمات طبیعت و بی مهری انسانها استوار باقی مانده است . - شکل شماره - 2 برجهای دروازه ورودی که در دو طرف آن قرار گرفته است از حیث اندازه بزرگتر و قطورتر از برجهای تدافعی اطراف قلعه به ارتفاع 14 متر می باشد ، نمای کلی برجها نیم دایره ای پیش آمده هستند که متصل به حصار قلعه در سه طبقه ساخته شده اند بطوری که دو طبقه آن دارای پوشش عرقچین خفته و ارتفاع طبقه سوم کوتاه و فاقد سقف می باشد .
تیرکشهای داخل دیوار برجها و کنگره های حصار قلعه وضعیت دفاعی آن را به خوبی نمایان می سازد. ورودی برج ها از قسمت داخل قلعه و بوسیله پلکان صورت می گیرد .تزئین خشتی کنگره ای آویزان معروف به پتگین نمای سردر اصلی قلعه را تشکیل می دهد . دهلیز طویل به عرض 5 متر و ارتفاع 6 متر که پوشش طاق ضربی دارد فضای ورودی اصلی قلعه را در بر می گیرد .
در ضلع شمالی این راهرو فرو رفتگی درگاه مانندی وجود دارد که جایگاه اختصاصی نگهبان ورودی است .در طبقه فوقانی سردر و در فاصله دو برج دفاعی اطاقی با پلان مربع و با پوشش عرقچین ساخته شده است که پنجره هایی به داخل و خارج قلعه و ورودی هایی به برجهای ذکر شده دارد که احتمالاً جایگاه مدافعان قلعه بوده است.
-3-3 ویژگی ها و عناصر حیاط مرکزی حاکم نشین :
ساختمان حاکم نشین روبروی دروازه اصلی و با اندکی فاصله از آن قرار دارد . عناصر اصلی آن شامل حیاط مرکزی ، ایوان ها ، مجموعه ای از اطاق های متعدد با ابعاد مختلف در اطراف حیاط ، ساختمان طبقاتی حاکم نشین که متصل به مجموعه فوق است و ساختمان امنیتی می باشد. - شکلشماره - 5 حیاط مرکزی حاکم نشین به شکل مکعب مستطیل به ابعاد 15/40 ×10/80 متر در جهت شمالی جنوبی ساخته شده است.
دو ایوان کم ارتفاع در ضلع جنوبی حیاط به عرض 3 متر وجود دارد که سقف آنها طاقی شکل - از نوع هلالی کلیل - می باشد که مشابه طاق های کوه خواجه است ، در ضلع جنوبی هر یک از ایوان ها تزئین پتگین مانندی وجود دارد که روزنه ای در هر یک ایجاد شده است .ایوان جنوب غربی را در دوره های بعدی با مصالح خشت و گل مسدود کرده اند .فاصله میان دو ایوان را اطاق مکعب مربعی تشکیل می دهد که ورودی آن از ایوان جنوب شرقی و پنجره مشبک داری رو به حیاط دارد . در نمای ضلع جنوبی حیاط نیم ستونهای تزئینی وجود داشته که در حال حاضر اثر داغ آنها دیده می شود
