بخشی از مقاله
چکیده:
آثار باستانی در شمال ایران بویژه در منطقه گیلان به واسطه اب و هوای بارانی و رطوبت زا و از سوی دیگر، جنس مواد و مصالح ساختمانی ابنیه باستانی شمال ایران - که بیشتر از چوب، سنگ و ساروج بوده- از تخریب در امان نمانده اند. از جمله قلعههای مهم در این استان که به شدت تخریب شده است، قلعه لیسار می باشد که در تالش امروزی قرار دارد.
هدف این پژوهش معرفی این قلعه باستانی و بررسی ویژگی های معماری به کار رفته در ان می باشد و در نهایت فرضیاتی را پیرامون دیرینگی این بنا مطرح میکند. این هدف با پاسخ به پرسشهای زیر پی گرفته میشود :
- 1 چه عواملی موجب ساخت این قلعه در این منطقه بوده است ؟
- 2 پلان معماری و مصالح به کار رفته در این قلعه به چه صورت میباشد؟
- 3 قدمت این قلعه با توجه به ویژگیهای معماری و اثار باستان شناختی به چه زمانی باز میگردد؟
در این راستا، با استفاده از روش توصیفی - تطبیقی و گرداوری اطلاعات به روش کتابخانه و بررسی میدانی ویژگی های معماری این قلعه بررسی شد و با سایر قلعه های این منطقه مقایسهای صورت گرفت. نتایج نشان می- دهد که با توجه به موقعیت مناسب قلعه و نزدیکی به دریا، امکان نظارت بر خشکی و دریا فراهم بوده است .باتوجه به سکه مسی پیدا شده، قلعه به دوره جانشینان سلجوقی در منطقه که در ان زمان به دست اتابکان اداره می شده، تعلق داشته و قدمتی در حدود قرن ششم هجری دارد با این وجود برخی ویژگی های معماری از جمله استفاده از برج و بهره بردن از مصالح قلوه سنگی در بنا، این فرض را تقویت می کند که قلعه در دوره ساسانی ساخته شده است.
مقدمه:
سرزمین گیلان به علت شرایط اقلیمی و موقعیت جغرافیایی استراتژیک، از دیرباز مورد توجه و عرصهی کشمکش های سیاسی بوده است. مهاجمانی که به سودای تسخیر سرزمین های آباد و پرنعمت به ایران می تاختند در راه رسیدن به گیلان با رشتهکوههای البرز مواجه میشدند که چون دیوار محکمی سراسر دشت گیلان را از طرف جنوب حفاظت میکند.
این کوهستانها در طول تاریخ همیشه صحنهی برخوردها و لشکرکشی ها بوده است، از این رو، شاهان قوی دست و زورمند و حکمروایانی که حکومت های محلی داشتهاند، میکوشیدهاند با ساخت بناهای مستحکم و قلاعی که دسترسی به آنها مشکل باشد، جان و مال خود و کسان خویش را در پناه آنها حفاظت کنند.
قلعههای فراوانی در طول تاریخ ایران، در ناحیه شمال ایران ساخته شده است، اما به دلیل شرایط اقلیمی و اکولوژیک منطقه، از جمله بالا بودن میزان رطوبت و بارندگی مداوم، بخش زیادی از این بناها و قلعه ها دچار فرسایش شده و در حال نابودی است، با این وجود برخی از آنها، تا مدتها دوام پیدا کرده و در دورههای بعد، بازسازی و مورد استفاده قرار گرفتهاند.
یکی از قلعههای مهم در استان گیلان، قلعه لیسار می باشد که در تالش امروزی قرار دارد و با وجود اهمیت بسیار در طول تاریخ و نقش کلیدی قلعه در منطقه، مورد کم توجهی قرار گرفته است؛ بطوریکه در متون تاریخی و نیز در نوشتههای جدید، به جز چند خط نوشته کلی که با توجه به مضمون، از یک سند برداشت شده، اطلاعات چندانی در اختیار پژوهشگران قرار نمیدهد. از همین رو پژوهش حاضر به لحاظ معرفی کامل و جامع قلعه و بررسی ویژگیهای معماری و پلان و همچنین مقایسه ان با سایر قلعه های منطقه موضوعی جدید محسوب شده و پیش زمینه مناسبی را در اختیار پژوهشگران قرار می دهد.
هدف این پژوهش معرفی قلعه لیسار و بررسی ویژگی های باستان شناختی و معماری این قلعه باستانی می باشد؛ این هدف با پاسخ به پرسشهای زیر پی گرفته میشود : - 1 چه عواملی موجب ساخت این قلعه در این منطقه بوده است ؟ - 2 پلان معماری و مصالح به کار رفته در این قلعه به چه صورت میباشد؟ - 2 قدمت این قلعه با توجه به ویژگیهای معماری و اثار باستان شناختی به چه زمانی باز میگردد؟ در این راستا، با استفاده از روش توصیفی - تطبیقی و گرداوری اطلاعات به روش کتابخانه ای و بررسی میدانی، ویژگی های معماری این قلعه بررسی شد و با سایر قلعه های این منطقه مقایسهای صورت گرفت و در نهایت با جمع بندی مفاهیم مرتبط با یکدیگر، فرضیاتی در مورد دیرینگی قلعه ارایه شد.
موقعیت جغرافیایی شهرستان تالش:
شهرستان تالش در شمالغربی استان گیلان و جنوب دریای خزر واقع شده است، این شهرستان در 54 درجه و 48 دقیقه طول جغرافیایی و 48 درجه و 37 دقیقه عرض جغرافیایی در ارتفاع متوسط 80 متر از سطح دریا قرار دارد - نقشه شماره . - 1 این شهرستان 3372 کیلومتر مربع مساحت دارد که از نظر وسعت مقام نخست را در بین شهرستانهای استان گیلان داراست، به طوریکه 1/4 خاک گیلان را به خود اختصاص داده است - طاهری : 1375 . - 412 شهرستان تالش از شمال به شهرستان آستارا، از جنوب به شهرستان رضوانشهر و ماسال، از شرق به دریای خزر و شهرستان بندر انزلی و از غرب به استان اردبیل و شهرستان خلخال محدود می شود - نقشه شماره . - 2
نقشه شماره : 2 موقعیت جغرافیایی شهرستان تالش
نقشه شماره 1 :موقعیت جغرافیایی استان گیلان در نقشه تقسیمات کشوری
پیشینه باستانی تالش و کاوشهای باستان شناسی در آن :
از تالشان - کادوسان در زمره اقوام ساکن در نجد ایران، پیش از ورود آریایی ها به این سرزمین یاد شده است - پیرنیا . - 157:1370 در تاریخ ماد آمده است : کادوسیان یک قبیله مهم مستقل بودند که در کوههای جنوب ارس، نزدیک دریای کاسپین زندگی می کردند
تالشان برای نخستین بار به اطاعت از کوروش بزرگ گردن نهادند - همان : - 608، اما به روایتی دیگر اقوام سلحشور و کوه نشین کادوس نه تنها در زمان مادها در استقلال بهسر می بردند بلکه تبعیت هخامنشیان را نیز نپذیرفتند - علی اف. - 31 :1378 گویا در اوایل اسلام، سرزمین تالشان هم زمان با دیار دیلم و بَبَر گشوده شده است
از سکوت منابع تاریخی در مورد قوم تالش تا دوره ایلخانان مغول می توان این استنباط را داشت که قوم مذکور در جریان رویدادهای مهم آن دوران مستقلاً حضورقابل ذکری نداشته است. در دوره مغول، تالشان به لحاظ حفظ اقتدار سنتی خود، یاغی به شمار می آمدند و گویا به امر الجایتو در سال 670ه .ق سرکوب وتاراج شدند
تیموریان با قوم تالش رابطهای خوبی داشته اند. بنا به نوشته حافظ ابرو - ج4 - 750 : بزرگان تالش در سال 824 ه .ق به ملاقات شاهرخ تیموری در قره باغ رفتهاند. اما در اواخر دوره تیموری نزدیک ترین روابط را با خانقاه شیخ صفی داشته اند. تاریخ امینی گواهی می دهد که یکی از پشتیبانان اصلی شیخ صفی، امرای ولایت تالش بودند - مینورسکی - 241 :1361 در دوره زندیه و اوایل قاجاریه، قوم تالش در سه حاکم نشین لنکران وگسکر و فومن متمرکز بودند
با وقوع جنگهای استعماری روسیه علیه ایران و به موجب عقد قرارداد ننگین ترکمنچای 21«فوریه «1828 نیمه شمالی سرزمین قومی تالش به مرکزیت لنکران تا رودخانه آستاراچای به تصرف روسیه درآمد و نیمه جنوبیآن به صورت هشت حاکم نشین با نامهای : نمین و آستارا، کرگانرود، اسالم، تالشدولا، شاندرمن، ماسال، فومن و شفت در ترکیب ایران باقی ماندند.
اما نگاه باستان شناسی به این منطقه، نخستین بار در فاصله بین سال های 1899 -1901 توسط ژاک دمرگان باستان شناس فرانسوی با سفر به منطقه تالش آغاز شد. وی ضمن انجام بررسیهای باستان شناسی در این منطقه کوهستانی و جنگلی، محوطه های باستانی چندی را شناسایی نموده و به آثاری از نیمه دوم هزاره دوم پ.م تا سده های اولیه هزاره اول پ.م دست یافت
