بخشی از مقاله
چکیده :
محوطه ی تاریخی دژگلخندان همچنان که از نام آن بر می آید بقایای دژی باستانی است که درمشرق تهران ودر 5 کیلومتری جنوب شهر بومهن شهرستان پردیس ودر مجاورت بافت قدیم روستایی به همین نام و بر فراز صخره ای نه چندان مرتفع ،واقع در محل تلاقی دو رودخانه ی بومهن ورودهن قرار دارد.قلعه دختر وقلعه هفت دختر از دیگر نامهای این دژاست.
دژ گلخندان دژی مسکونی - نظامی و از مهمترین محوطه های باستانی در ناحیه ی شرق تهران است که در تحولات سیاسی واجتماعی منطقه و ایران در طی قرون 9 و10 هجری قمری نقش موثری داشته است.بنا به اشاره مورخین این دژ درکنار سایر دژهای منطقه یکی از کانونهای مهم مبارزه برخی از حکام طبرستان با حکومت تیموری در قرن 9 ه.ق و شکل گیری حکومت صفوی توسط شاه اسماعیل اول در اوایل قرن 10 ه .ق بوده است.
از مهمترین منابع مکتوب که به این تحولات پرداخته ، می توان به کتاب تاریخ گیلان ودیلمستان اثرظهیرالدین مرعشی مورخ قرن 9 ه.ق و کتاب حبیب السیر اثرغیاث الدین محمد خواند میر مورخ قرن 10 .ه.ق وتاریخ عالم آرای عباسی اشاره کرد.این اثر نخستین بار در سال 1353 توسط حسن قراخانی مورد بازدید وبررسی ودر سال 1375 نشانه گذاری وتعیین حریم شد.نامبرده قدمت آن را به دوره ساسانی واسلامی منتسب دانست.
در سال 1379 این اثر با شماره 2888 در فهرست آثار ملی کشوربه ثبت رسید.در فاصله سالهای 1384 و 1385 که نگارنده مسئولیت سرپرستی دفتر میراث فرهنگی وگردشگری شرق استان تهران را بر عهده داشت در طی یک برنامه پژهشی بررسی باستان شناختی منطقه، از این اثر بازدید ومورد بررسی دقیق قرار گرفت.نتایج حاصل از بررسی این اثر شناسایی شواهدی از قرون اولیه تا 10 ه . ق وضرورت انجام مطالعات علمی با هدف شناسایی بیشتر وهمچنین حفاظت از آن را در پی داشت.لذا پس از اخذ مجوزهای لازم نسبت به اجرای برنامه پژوهشی باستان شناختی در طی 3 فصل به سرپرستی نگارنده اقدام گردید.
فصل نخست مطالعات باستان شناختی در تابستان سال 1385 با هدف پاکسازی وساماندهی شواهد معماری مشهود وهمچنین کاوش در برخی نقاط دژ،فصل دوم در تابستان سال 1386 با هدف گمانه زنی به منظور تعیین عرصه وپیشنهاد حریم وفصل سوم در تابستان وپاییز سال 1387 با هدف لایه نگاری وتعیین دوره های استقراری آن به اجرا در آمد.
برنامه ی لایه نگاری دژ گلخندان با ایجاد دو گمانه به ابعاد 4+4 و 4+6 متر در فضای داخلی محوطه ودر بخش میانی نیمه شرقی آن که با توجه به وضع موجود اثر بیشترین نهشته های باستانی را در خود جای داده بود به اجرا درآمد.مدارک وشواهد بدست آمده از لایه نگاری به ویژه سفال در کنار آثار معماری، موید استقراری بی وقفه در این دژ در طی قرون اولیه ومیانی اسلامی تا قرن 10 ه.ق بوده است.مقاله ی حاضر به نتایج حاصل از فصل سوم مطالعات باستان شناختی این اثر پرداخته است.
درآمد
عملیات میدانی کاوش لایهنگاری ژد گُلخندانِ بومهن سومین فصل پژوهشهای باستان شناختی در این محوطه به شمار رفته که در مهر و آبان 1387 به انجام رسید. این برنامه گمانهزنی یکی از برنامههای مصوب پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران در سال 1387 بود که از محل اعتبارات استانی - تملک داراییهای سرمایه ای - به اجرا در آمد. پیش از این، فصل نخست پژوهشهای باستان شناختی در دژ گلخندان در تابستان سال 1385 و فصل دوم پژوهشها با هدف تعیین عرصه و حریم و ساماندهی این دژ در تابستان 1387 به انجام رسیده بود. هدف اصلی از انجام فصل سوم پژوهش، به منظور لایهنگاری و پی بردن به دورهای استقراریِ اصلی این دژ و نیز به دست آوردن درکی اولیه از میزان نهشتههای فرهنگی آن و نیز بقایای معماری آن بود.
موقعیت اثر:
دژ گُلخندان در فاصلهی حدود 5 کیلومتری جنوب شهر بومهن در استان تهران، در نزدیکی روستایی به همین نام، قرار دارد. - نقشه . - 1 این روستا شامل دو بخش قدیم و جدید می باشد. مرز بین دو روستا ،رودخانه رودهن است که در شمال غرب آن روستای گل خندان جدید و جنوب شرق آن روستای گل خندان قدیم قرار دارد.همان طوری که از نام این روستا بر می آید بخش قدیمی آن از قدمت بیشتری بر خوردار می باشدکه به تدریج افزایش جمعیت روستا گسترش یافته و روستای گل خندان جدید ایجاد می شود. موقعیت طبیعی این دژ در وسط درهای است که دو رودخانهی کوچک رودهن و بومهن به یکدیگر متصل میشوند. در وسط این دره، جایی که روستای گُلخندان قدیم قرار دارد، برونزد یا صخرهای طبیعی دیده میشود که دژ بر روی آن بنا شده است. در چند ده متری شمال دژ خانههای روستای گُلخندان قدیم آغاز میشوند
دژگلخندان در متون تاریخی:
نخستین اشاره به این دژ نوشته های سید ظهیرالدین مرعشی صاحب کتاب تاریخ گیلان ودیلمستان است که در قرن .9ه.ق - 880 ه.ق - به تحریر درآمده وبه شرح لشکرکشی خود به این دژبرای سرکوبی ملک کاووس که از امرای محلی طیرستان بوده ودر مخالفت با حکومت وقت به این دژپناه برده بود،پرداخته است. - مرعشی،. - 283-4: 1346درکتاب تاریخ حبیب السیر که در اوایل حکومت صفوی نگاشته شده به شکل مبسوطی به شرح لشکرکشی شاه اسماعیل اول به این دژبرای سرکوبی حسین کیای چلاوی وفتح آن توسط سپاهیان صفوی اشاره شده است. - خواندمیر،-6: 1333 475 - .از دیگر کتب تاریخی که به این اثر اشاره کرده،تاریخ عالم آرای عباسی که در سال 1025 ه.ق در سی امین سال سلطنت شاه عباس اول نگاشته شده وبه اختصار به حمله وتسخیر و ویرانی دژتوسط شاه اسماعیل پرداخته است
نقشه 1 :موقعیت دژگُلخندان در درهی رودخانهی بومهن
محدودهای که دژ گُلخندان در بر میگیرد تقریباً به شکل بیضیای است به طول شمالی جنوبیِ حدود 80وعرضِ شرقی غربیِ بیشینه 50 متر. برونزدی که دژ روی آن بنا شده از سوی غرب دارای دیوارههای تقریباً عمودی است که با شیبی تُند به کنارهی رودخانهی بومهن منتهی میشود
از سوی جنوب نیز دیوارههای تُند این برونزد مانع از هرگونه دسترسی مهاجمان به آن بوده است. وضعیت طبیعی بخش شرقی که امروزه مشخصترین بخش باروی دژ در آن دیده میشود چندان روشن نیست زیرا ایجاد باروی دژ از قلوهسنگ و ملات گچ سیمای طبیعی آن را پوشانده است ولی میتوان احتمال داد که شیب تندی همچون سوی غربی نداشته که باعث شده سازندگان دژ در این سو باروی قلوهسنگی را از پایینترین قسمت برپا کنند
بخش شمالی دژ ظاهراً آسیب پذیرترین بخش آن بوده زیرا هیچ بخشی از باروی مستحکمی که در اضلاع غربی و شرقی و جنوبی دیده میشود در اینجا برجا نمانده است؛ دلیل این امر، مشخصاً مربوط به جنس لایههای زیرین طبیعی است که دژ را بر فراز آن بنا کردهاند. این موضوع در گزارش تعیین عرصه و حریم دژ گُلخندان به تفصیل بحث شده است.
